Co decyduje o wysokości odszkodowania za niesłuszne pozbawienie wolności?

Kodeks postępowania karnego przyznaje prawo do odszkodowania za niesłuszne pozbawienie wolności (art. 552 KPK), nie regulując przy tym zasad ustalania tego odszkodowania. Odpowiednie zastosowanie mają zatem przepisy prawa cywilnego, w oparciu o które sądy w takich sprawach opierają się na następujących założeniach.

Po pierwsze poniesiona szkoda to nie tylko strata oznaczająca pozbawienie kogoś składnika majątkowego, ale także utrata korzyści czyli brak w majątku poszkodowanego jakiegoś składnika, który z wysokim prawdopodobieństwem mógłby do niego wejść. Wszak nie ulega wątpliwości, że pozbawienie wolności powoduje przede wszystkim utratę przychodów osiąganych przed pozbawieniem wolności, które później okazało się niesłuszne.

Po drugie, wysokość utraconych przychodów musi zostać pomniejszona o kwotę wydatków, które nie zostały poniesione w związku z pozbawieniem wolności. Innymi słowy wysokość szkody to różnica pomiędzy przychodami, które zostały utracone ( czyli pomiędzy stanem majątkowym, jaki by istniał, gdyby nie doszło do pozbawienia wolności ), a kosztami utrzymania poszkodowanego i jego rodziny, które nie zostały poniesione ( czyli stanem istniejącym w chwili odzyskania wolności).

W sytuacji kiedy osoba pozbawiona wolności jest zatrudniona na podstawie umowy o pracę, to pozbawienie wolności powoduje, że ten stosunek pracy ustaje. W konsekwencji szkodą jest nie tylko utrata wynagrodzenia pracowniczego w okresie pozbawienia wolności, ale także brak wynagrodzenia wynikający z braku możliwości znalezienia pracy po wyjściu na wolność, jak również zmniejszenie wynagrodzenia wynikające ze znalezienia pracy z niższym wynagrodzeniem.

Oczywiście zawsze musi istnieć adekwatny związek przyczynowy między pozbawieniem wolności a całkowitą albo częściową utratą wynagrodzenia. Ponadto, jeżeli okaże się, że pozbawiony wolności przyczynił się do powstania szkody, to jej wysokość zostanie odpowiednio zmniejszona. Chodzi o sytuacje, kiedy na przykład po wyjściu na wolność ktoś nie podejmuje żadnych czynności w celu podjęcia zatrudnienia, które mógłby podjąć w świetle swojego stanu psychofizycznego i sytuacji rynkowej, lub wbrew faktycznym możliwościom, podejmuje pracę gorzej płatną. Szkodą nie jest utrata diet z tytułu podróży służbowej, albowiem są one rekompensatą za podwyższone koszty pobytu poza miejscem zamieszkania, a nie wynagrodzeniem.

Szkoda liczona jest w wysokości wynagrodzenia netto, czyli bez potrąceń na zaliczki na PIT i na składki na ubezpieczenia społeczne i zdrowotne.

Trudności dowodowe mogą pojawić się w przypadku utraty dochodu z umów zlecenia, trzeba bowiem wykazać, że pozbawienie wolności spowodowało niemożność zawierania takich samych umów po wyjściu na wolność.

Natomiast nierzadko sądy akceptują utratę dochodów z tzw. pracy na czarno, jakkolwiek duże znacznie ma obowiązek udowodnienia, że taką pracę ktoś faktycznie wykonywał.

W przypadku przedsiębiorcy, szkodą będzie nieosiąganie przewidywanych dochodów z działalności gospodarczej w czasie pozbawienia wolności (czyli przychodów pomniejszonych o przewidywane koszty uzyskania przychodów). Ustaleniu podlegać będą zatem przychodów oraz wysokość kosztów. Jeżeli przedsiębiorca rozlicza się zryczałtowaną formą opodatkowania, przy której nie uwzględnia się kosztów podatkowych, najczęściej stosuje się metodę porównawczą wielkości, które osiągał przedsiębiorca przed pozbawieniem go wolności. Oczywiście przedsiębiorca może też twierdzić, że pozbawienie wolności wykluczyło i zniweczyło plany rozwojowe, z którymi wiązał zwiększenie osiąganych przychodów. Posiadając przekonujące dowody, które wysoce uprawdopodobniają takie twierdzenia,  jest szansa, że uwzględnienie tych kwot w wysokości szkody.

Sądy nie uwzględniają twierdzeń, iż na skutek nieopłacania w czasie pozbawienia wolności składek na ubezpieczenia społeczne zmniejszeniu ulegnie w przyszłości świadczenie emerytalne lub rentowe, albowiem praktycznie niemożliwe jest ustalenie, że to czasowe nieopłacanie składek spowoduje, że w przyszłości poszkodowany nie otrzyma świadczenia emerytalnego albo rentowego lub też otrzyma je w mniejszej,  niemożliwej do ustalenia wysokości.