,,Mały świadek koronny"

Nadzwyczajne złagodzenie kary w świetle art. 60 § 3-6 Kodeksu karnego – kompleksowy przewodnik prawny dla „małego świadka koronnego"

Instytucja nadzwyczajnego złagodzenia kary stanowi jedno z najważniejszych narzędzi kształtowania wymiaru kary w polskim systemie prawa karnego. Wśród licznych podstaw jej zastosowania szczególne miejsce zajmują przepisy art. 60 § 3-6 Kodeksu karnego, regulujące tzw. „małego świadka koronnego" – sprawcę przestępstwa, który w zamian za ujawnienie organom ścigania istotnych informacji o współsprawcach i okolicznościach czynu może liczyć na obligatoryjne lub fakultatywne złagodzenie kary, a nawet warunkowe zawieszenie jej wykonania.

Przepis art. 60 § 3 Kodeksu karnego normuje instytucję tzw. „małego świadka koronnego", która stanowi instrument polityki kryminalnej mający na celu zachęcenie sprawców przestępstw popełnianych w zorganizowanych grupach przestępczych lub w konfiguracji wieloosobowej do współpracy z wymiarem sprawiedliwości. W zamian za przekazanie organom ścigania informacji dotyczących współuczestników oraz istotnych okoliczności popełnienia przestępstwa sprawca uzyskuje gwarancję nadzwyczajnego złagodzenia kary, a w określonych warunkach także możliwość warunkowego zawieszenia jej wykonania.

Instytucja ta różni się fundamentalnie od „dużego świadka koronnego" uregulowanego w odrębnej ustawie z dnia 25 czerwca 1997 r. o świadku koronnym. O ile duży świadek koronny może liczyć na całkowite odstąpienie od wymierzenia kary oraz objęcie programem ochrony, o tyle mały świadek koronny nadal ponosi odpowiedzialność karną – jedynie wymiar kary ulega znaczącemu złagodzeniu. Nie korzysta on również z żadnych form ochrony przewidzianych dla dużego świadka koronnego, co w praktyce oznacza brak zmiany tożsamości, brak specjalnego programu ochrony oraz swobodę poruszania się, w tym możliwość wyjazdów zagranicznych zaraz po złożeniu zeznań.

Obligatoryjne zastosowanie nadzwyczajnego złagodzenia kary na podstawie art. 60 § 3 k.k. uwarunkowane jest postawą sprawcy na etapie postępowania przygotowawczego, a mianowicie ujawnieniem wobec organu powołanego do ścigania przestępstw informacji dotyczących osób uczestniczących w popełnieniu przestępstwa oraz istotnych okoliczności popełnienia przestępstwa. Użyte w przepisie sformułowanie „sąd stosuje" oznacza, że sąd jest zobowiązany do zastosowania nadzwyczajnego złagodzenia kary, w przeciwieństwie do pozostałych wypadków przewidzianych w art. 60 § 1, 2 i 4 k.k., gdzie zastosowanie przez sąd nadzwyczajnego złagodzenia kary ma charakter fakultatywny.

Należy podkreślić, że zgodnie z aktualną regulacją wprowadzoną nowelizacją, obligatoryjne zastosowanie nadzwyczajnego złagodzenia kary wymaga obecnie złożenia wniosku przez prokuratora. Przed nowelizacją przepis art. 60 § 3 k.k. nie przewidywał takiego wymogu, co było przedmiotem krytyki w doktrynie i orzecznictwie. Obecnie wniosek prokuratora stanowi warunek formalny zastosowania tej instytucji, choć jednocześnie sąd nie jest związany wnioskiem prokuratora i dokonuje samodzielnej oceny, czy przesłanki określone w przepisie zostały spełnione.

Przesłanki zastosowania art. 60 § 3 k.k. – obligatoryjne nadzwyczajne złagodzenie kary

Pierwszą i podstawową przesłanką zastosowania instytucji małego świadka koronnego jest współdziałanie sprawcy z innymi osobami w popełnieniu przestępstwa. Pojęcie „współdziałania" należy rozumieć szeroko – obejmuje ono wszelkie zjawiskowe formy popełnienia czynu zabronionego w konfiguracji wieloosobowej, w tym współsprawstwo, podżeganie oraz pomocnictwo.

W uchwale z dnia 25 lutego 1999 r. (sygn. akt I KZP 38/98) Sąd Najwyższy jednoznacznie stwierdził, że dla zastosowania art. 60 § 3 k.k. wymagane jest, aby sprawca współdziałał co najmniej z dwiema innymi osobami. Oznacza to, że w popełnieniu przestępstwa musi uczestniczyć minimum trzech sprawców (sam ubiegający się o status małego świadka koronnego oraz co najmniej dwie inne osoby). Stanowisko to jest utrwalone w orzecznictwie i nie budzi kontrowersji w doktrynie.

Należy przy tym zauważyć, że pojęcie „osób uczestniczących w popełnieniu przestępstwa" obejmuje wszystkie osoby, niezależnie od postaci stadialnej i zjawiskowej, a także niezależnie od tego, czy ostatecznie osoby te będą pociągnięte do odpowiedzialności karnej za przestępstwo. Oznacza to, że ujawnieniu podlegają również osoby, wobec których może zachodzić okoliczność wyłączająca odpowiedzialność karną (np. niepoczytalność) lub które zmarły przed wszczęciem postępowania.

W przypadku popełnienia czynu ciągłego (art. 12 k.k.) warunek współdziałania z co najmniej dwiema innymi osobami jest spełniony wtedy, kiedy sprawca popełnił we współdziałaniu z tymi osobami cały taki czyn.

Nie wystarcza zatem, aby sprawca współdziałał z innymi osobami tylko w niektórych spośród czynów składających się na czyn ciągły. Wymóg ten ma istotne znaczenie praktyczne, zwłaszcza w sprawach dotyczących przestępczości gospodarczej czy narkotykowej, gdzie czyny ciągłe są częstym zjawiskiem.

Drugą kluczową przesłanką jest ujawnienie informacji wobec organu powołanego do ścigania przestępstw. Organami, wobec których może nastąpić ujawnienie, są: Policja, prokuratura, Centralne Biuro Antykorupcyjne, Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz inne organy wskazane w ustawach szczególnych.

Zasadnicze znaczenie ma to, że sądy oraz trybunały zaliczane są do organów wymiaru sprawiedliwości, a nie organów ścigania. Nie jest więc spełniony warunek zastosowania nadzwyczajnego złagodzenia kary, jeżeli dane dotyczące osób uczestniczących w przestępstwie oraz istotne okoliczności jego popełnienia zostaną ujawnione dopiero przed sądem. Stanowisko to zostało jednoznacznie wyrażone w postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 4 listopada 2010 r. (sygn. akt V KK 121/10).

W konsekwencji tego wymogu instytucja małego świadka koronnego nie ma zastosowania do wyroku łącznego, kiedy łączeniu podlegają wyroki, gdyż w takim przypadku ujawnienie informacji następuje już po zakończeniu postępowania przygotowawczego. Pogląd ten został potwierdzony w wyroku Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 28 marca 2013 r. (sygn. akt II AKa 58/13).

Sprawca ubiegający się o status małego świadka koronnego musi ujawnić informacje dotyczące osób uczestniczących w popełnieniu przestępstwa oraz istotne okoliczności jego popełnienia. Informacje te muszą spełniać szereg wymagań jakościowych:

Prawdziwość. Przekazywane informacje muszą być prawdziwe. Składanie fałszywych zeznań lub wprowadzanie organu ścigania w błąd dyskwalifikuje sprawcę z możliwości uzyskania statusu małego świadka koronnego.

Pełność. Zatajenie nawet części informacji opisanych w art. 60 § 3 k.k. uniemożliwia uznanie sprawcy za „małego świadka koronnego" i zastosowanie nadzwyczajnego złagodzenia kary.

Konsekwentność. Informacje przekazywane organowi ścigania muszą być konsekwentne. Pozorowanie ujawnienia informacji polegające na ujawnianiu tych informacji, o których organ ścigania posiada wiedzę, nie daje podstaw do nadzwyczajnego złagodzenia kary.

Niedozowanie informacji. Informacje, które są dozowane – tj. ujawniane stopniowo, z zastrzeżeniem dalszych „rewelacji" w zamian za kolejne korzyści – nie mogą dawać podstawy do nadzwyczajnego złagodzenia kary. (Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 28 marca 2013 r. sygn. akt II AKa 58/13) .

Czy informacje muszą być nieznane organowi ścigania?

Istotną kontrowersją interpretacyjną jest kwestia, czy ujawnienie w rozumieniu art. 60 § 3 k.k. oznacza wyłącznie przekazanie informacji dotąd nieznanych organowi ścigania, czy także potwierdzenie informacji, które organ już posiada.

Literalne brzmienie przepisu art. 60 § 3 k.k. nie zawiera wymogu, aby informacje były nieznane organowi. Wymóg ten pojawia się natomiast w art. 60 § 4 k.k., który stanowi wprost o ujawnieniu „istotnych okoliczności, nieznanych dotychczas temu organowi". Porównanie treści § 3 i § 4 skłania zatem do wniosku, że ujawnienie w rozumieniu § 3 oznacza także przekazanie informacji znanych już organowi ścigania.

W orzecznictwie kwestia ta jest przedmiotem kontrowersji. W uchwale z dnia 25 lutego 1999 r. (sygn. akt I KZP 38/98) oraz w uchwale z dnia 16 marca 1999 r. (sygn. akt I KZP 2/99) Sąd Najwyższy przyjął stanowisko, że literalna wykładnia przepisu prowadzi do wniosku, iż ujawnienie może dotyczyć także informacji już znanych organowi. Odmienne stanowisko, uzasadniane ratio legis przepisu, wypowiadały niektóre sądy apelacyjne, wskazując, że chodzi tu wyłącznie o informacje nieznane organowi ścigania.

Niemniej jednak uchwała Sądu Najwyższego z dnia 29 października 2004 r. (sygn. akt I KZP 24/04) wyjaśniła, że ocena dokonywana jest z punktu widzenia sprawcy, a nie organu ścigania. Oznacza to, że istotne jest, czy sprawca działał w dobrej wierze, ujawniając informacje, które według jego wiedzy mogły być organowi nieznane. Jeżeli jednak sprawca świadomie ujawnia wyłącznie informacje, o których wie, że są organowi znane (pozorując współpracę), podstawa do nadzwyczajnego złagodzenia kary nie zachodzi.

Wniosek prokuratora jako warunek formalny

Zgodnie z aktualnym brzmieniem art. 60 § 3 k.k., obligatoryjne zastosowanie nadzwyczajnego złagodzenia kary wymaga złożenia wniosku przez prokuratora. Wniosek prokuratora stanowi warunek formalny zastosowania instytucji przewidzianej w art. 60 § 3 k.k.. Bez wniosku prokuratora sąd nie może nadzwyczajnie złagodzić kary na mocy tego przepisu, nawet jeśli wszystkie pozostałe przesłanki materialne są spełnione. Jednak wniosek prokuratora nie obliguje sądu do zastosowania nadzwyczajnego złagodzenia kary w sposób bezrefleksyjny. Sąd powinien samodzielnie ocenić, czy doszło do spełnienia przesłanek określonych w tym przepisie. Stanowisko prokuratora nie jest wiążące dla sądu, który dokonuje własnej oceny materiału dowodowego i spełnienia warunków ustawowych.

Wniosek prokuratora może zostać złożony w dowolnym momencie postępowania do momentu uprawomocnienia wyroku. Z uwagi na brak jakichkolwiek ograniczeń czasowych, wniosek mógłby zostać złożony zarówno na etapie postępowania przygotowawczego, w akcie oskarżenia, jak i w toku postępowania sądowego, a nawet w postępowaniu odwoławczym.

Przesłanki zastosowania art. 60 § 4 k.k. – fakultatywne nadzwyczajne złagodzenie kary

Przepis art. 60 § 4 k.k. przewiduje fakultatywną podstawę nadzwyczajnego złagodzenia kary lub warunkowego zawieszenia jej wykonania. W przeciwieństwie do art. 60 § 3 k.k., który nakłada na sąd obowiązek zastosowania nadzwyczajnego złagodzenia kary, art. 60 § 4 k.k. pozostawia sądowi swobodę decyzji. Przesłanką skorzystania z tej podstawy jest, podobnie jak w wypadku § 3, postawa sprawcy polegająca na współpracy z organami ścigania. Jednakże wymogi stawiane sprawcy są bardziej rygorystyczne:

Przestępstwo zagrożone karą powyżej 5 lat pozbawienia wolności. Instytucja przewidziana w art. 60 § 4 k.k. ma zastosowanie wyłącznie do przestępstw o szczególnej wadze, tj. zagrożonych karą powyżej 5 lat pozbawienia wolności. Chodzi tu o zagrożenie ustawowe, a nie o wymiar kary faktycznie orzeczonej w sprawie.

Ujawnienie istotnych okoliczności nieznanych dotychczas organowi ścigania. W przeciwieństwie do art. 60 § 3 k.k., przepis § 4 wprost stanowi, że ujawnione okoliczności muszą być „nieznane dotychczas organowi ścigania". Nie budzi wątpliwości, że chodzi tu o okoliczności dotąd nieznane organowi. Oznacza to, że sprawca musi przekazać organom informacje, których one nie posiadają, a nie jedynie potwierdzać informacje już im znane.

Ujawnienie „niezależnie od wyjaśnień złożonych w swojej sprawie". Sformułowanie to było przedmiotem wykładni Sądu Najwyższego w uchwale z dnia 11 stycznia 2006 r. (sygn. akt I KZP 53/05). Sąd Najwyższy wyraził pogląd, że warunkiem koniecznym do skorzystania z nadzwyczajnego złagodzenia kary na podstawie art. 60 § 4 k.k. jest złożenie wyjaśnień w swojej sprawie. Bez znaczenia jest natomiast treść tych wyjaśnień, a zatem niekoniecznie muszą być one zgodne z prawdą.

Podobnie jak w przypadku art. 60 § 3 k.k., również zastosowanie art. 60 § 4 k.k. jest uzależnione od złożenia wniosku przez prokuratora. Jednakże charakter tego wniosku jest odmienny.

Instytucja przewidziana w art. 60 § 4 k.k. ma charakter fakultatywny, a stosowny wniosek prokuratora jest jedynie warunkiem formalnym jej zastosowania i nie obliguje sądu do skorzystania z dobrodziejstwa nadzwyczajnego złagodzenia kary. Sąd może, lecz nie musi, zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, nawet jeśli prokurator złożył odpowiedni wniosek i wszystkie przesłanki materialne są spełnione.

W wyroku z dnia 25 lutego 2022 r. (sygn. akt II KK 399/20) Sąd Najwyższy podkreślił, że wniosek prokuratora stanowi warunek formalny, ale nie wiąże sądu co do meritum. Sąd powinien zbadać, czy faktycznie ujawnione przez sprawcę informacje były istotne, nieznane organowi oraz czy dotyczyły przestępstwa zagrożonego odpowiednio wysoką karą.

Warunkowe zawieszenie wykonania kary na podstawie art. 60 § 5 k.k.

Artykuł 60 § 5 k.k. przewiduje możliwość warunkowego zawieszenia wykonania kary w przypadku zastosowania nadzwyczajnego złagodzenia kary na podstawie art. 60 § 3 lub § 4 k.k.. Jest to istotne uprawnienie, które pozwala sprawcy uniknąć faktycznego odbycia kary pozbawienia wolności, pod warunkiem że sąd uzna, iż nie popełni on ponownie przestępstwa.

Warunkowe zawieszenie wykonania kary jest możliwe w odniesieniu do kary pozbawienia wolności do lat 5. Jest to znacznie wyższy pułap niż w przypadku „zwykłego" warunkowego zawieszenia wykonania kary przewidzianego w art. 69 § 1 k.k., które dotyczy kary nieprzekraczającej 2 lat pozbawienia wolności (lub w przypadku art. 69 § 2 k.k. – 1 roku).

Jedyną przesłanką uzasadniającą warunkowe zawieszenie wykonania kary jest pozytywna prognoza kryminologiczna, tj. przekonanie sądu, że sprawca nie popełni ponownie przestępstwa. W tym wypadku sąd nie musi badać przesłanek określonych w art. 69 § 1 k.k. (m.in. postawy sprawcy, właściwości i warunków osobistych, dotychczasowego sposobu życia oraz zachowania po popełnieniu przestępstwa).

Okres próby w przypadku warunkowego zawieszenia wykonania kary na podstawie art. 60 § 5 k.k. wynosi do 10 lat. Jest to znacznie dłuższy okres niż w przypadku „zwykłego" warunkowego zawieszenia, gdzie okres próby wynosi od 2 do 5 lat (art. 70 § 1 k.k.). W okresie próby odpowiednie zastosowanie znajdują przepisy art. 71-76 k.k., dotyczące m.in. obowiązków probacyjnych, dozoru kuratora, zarządzenia wykonania kary oraz przedłużenia lub skrócenia okresu próby.

Sposoby nadzwyczajnego złagodzenia kary według art. 60 § 6 k.k.

Artykuł 60 § 6 k.k. określa szczegółowo, w jaki sposób sąd powinien wymierzyć karę nadzwyczajnie złagodzoną. Sposób złagodzenia kary zależy od rodzaju czynu (zbrodnia czy występek) oraz od ustawowego zagrożenia karą.

Zbrodnia – art. 60 § 6 pkt 2 k.k. Jeżeli czyn stanowi zbrodnię, sąd wymierza karę pozbawienia wolności nie niższą od jednej trzeciej dolnej granicy ustawowego zagrożenia. Przykładowo, jeżeli zbrodnia zagrożona jest karą pozbawienia wolności od 3 do 15 lat, dolna granica po nadzwyczajnym złagodzeniu wynosi 1 rok pozbawienia wolności (1/3 z 3 lat).

Należy zauważyć, że w przypadku zbrodni nie wchodzi w grę wymierzenie kary łagodniejszego rodzaju (np. grzywny lub ograniczenia wolności zamiast pozbawienia wolności). Nadzwyczajne złagodzenie kary w przypadku zbrodni polega zawsze na wymierzeniu kary pozbawienia wolności poniżej dolnej granicy ustawowego zagrożenia, przy czym powinna to być kara nie niższa od 1/3 dolnej granicy.

Jeżeli czyn stanowi występek, przy czym dolną granicą ustawowego zagrożenia jest kara pozbawienia wolności nie niższa od roku, sąd wymierza grzywnę, karę ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności. W tym przypadku możliwe jest zatem wymierzenie kary łagodniejszego rodzaju zamiast kary pozbawienia wolności.

Występek zagrożony karą pozbawienia wolności niższą od roku, a górną – nie niższą od lat 3 – art. 60 § 6 pkt 4 k.k. W takim przypadku sąd wymierza grzywnę albo karę ograniczenia wolności. Kara pozbawienia wolności nie może być tutaj wymierzona.

Występek zagrożony karą nieprzekraczającą 2 lat pozbawienia wolności – art. 60 § 6 pkt 5 k.k. Jeżeli czyn stanowi występek, a górną granicą ustawowego zagrożenia jest kara pozbawienia wolności nieprzekraczająca 2 lat, sąd odstępuje od wymierzenia kary i orzeka środek karny wymieniony w art. 39 pkt 2-3, 7 lub 8 k.k., środek kompensacyjny lub przepadek. W takim przypadku nie wymierza się w ogóle kary, lecz jedynie środki karne lub kompensacyjne.

Przepis ten nie zawiera regulacji odmiennej od wskazanej w art. 43 k.k. i dlatego terminy stosowania środków karnych nie mogą być nadzwyczajnie łagodzone. Terminy, na jakie sąd będzie orzekał środki karne, są wskazane w art. 43 k.k.. Stanowisko to zostało wyrażone w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 16 lutego 2022 r. (sygn. akt II KK 517/21).

Istotną kwestią, która budzi wątpliwości w praktyce, jest sposób nadzwyczajnego łagodzenia kary w przypadku zbrodni zagrożonych kumulatywnie karą pozbawienia wolności i karą grzywny, które pojawiły się w polskim porządku prawnym z dniem 1 lipca 2015 r..

W uchwale składu 7 sędziów Sądu Najwyższego z dnia 20 marca 2019 r. (sygn. akt I KZP 15/18) wyrażono pogląd, że w takim wypadku nadzwyczajne złagodzenie kary polega na wymierzeniu kary pozbawienia wolności poniżej dolnej granicy ustawowego zagrożenia, ale nie niższej od 1/3 tej granicy, oraz wymierzeniu kary grzywny na zasadach ogólnych.

Zasady wymierzania kary nadzwyczajnie złagodzonej wskazane w art. 60 § 6 k.k. nakazują przy zbrodni, gdzie zagrożenie ustawowe obejmuje karę pozbawienia wolności oraz inną karę, zastosowanie art. 60 § 6 pkt 2 k.k. i zastosowanie nadzwyczajnego złagodzenia wyłącznie do kary pozbawienia wolności. Nadzwyczajne złagodzenie kary nie może być stosowane do innego rodzaju kary (grzywny).

Oznacza to, że jeżeli zbrodnia jest zagrożona kumulatywnie karą pozbawienia wolności od 5 do 15 lat oraz grzywną w wysokości od 100 do 500 stawek dziennych, to po zastosowaniu nadzwyczajnego złagodzenia sąd wymierza karę pozbawienia wolności nie niższą niż 1 rok i 8 miesięcy (1/3 z 5 lat) oraz grzywnę w przedziale od 100 do 500 stawek dziennych (bez złagodzenia).

Ocena dowodu z wyjaśnień małego świadka koronnego

Jednym z najbardziej kontrowersyjnych aspektów instytucji małego świadka koronnego jest kwestia relacji między oceną wiarygodności dowodu z wyjaśnień a obowiązkiem nadzwyczajnego złagodzenia kary.

Dowód z wyjaśnień oskarżonego (w tym małego świadka koronnego) podlega takiej samej ocenie jak każdy inny dowód w sprawie. Ocena ta nie może być formalna, oparta na przekonaniu, że dowody z wyjaśnień są dowodami „gorszymi" od innych dowodów. Nie ma także żadnych przeszkód do tego, aby możliwe było wydanie wyroku skazującego tylko na podstawie dowodu z wyjaśnień małego świadka koronnego. Decydująca będzie ocena wiarygodności dowodu w oparciu o kryteria z art. 7 k.p.k..

Jednakże podstawowy problem polega na tym, że nawet gdy sąd uzna zeznania małego świadka koronnego za niewiarygodne, ma obowiązek nadzwyczajnego złagodzenia kary wobec tego sprawcy, jeżeli spełnione są przesłanki formalne określone w art. 60 § 3 k.k.. Obligatoryjność nadzwyczajnego złagodzenia kary dotyczy bowiem wymierzenia kary, a nie oceny dowodu. Są to dwie odrębne płaszczyzny. W praktyce oznacza to, że nawet jeśli sąd nie da wiary wyjaśnieniom małego świadka koronnego i uzna je za zmyślone lub nieprawdziwe, to i tak musi nadzwyczajnie złagodzić karę temu sprawcy, o ile spełnione są przesłanki formalne (współdziałanie z innymi osobami, ujawnienie informacji organowi ścigania, wniosek prokuratora).

Kolejnym problemem praktycznym jest to, że mały świadek koronny nie ma obowiązku stawiennictwa w sądzie. Może być przesłuchany raz w postępowaniu przygotowawczym, a w toku postępowania sądowego nie musi potwierdzać zeznań przed sądem ani odpowiadać na żadne dodatkowe pytania – które stosunkowo często pojawiają się w toku trwającego postępowania.

W praktyce oznacza to, że sprawca po złożeniu protokołu przesłuchania w postępowaniu przygotowawczym może zniknąć z pola widzenia organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości. Nie stosuje się wobec niego środków dozoru, a wysokość poręczeń majątkowych zupełnie przed niczym nie odstrasza. Taka osoba zupełnie swobodnie może pojechać na wakacje w dowolne miejsce na świecie.

Specjaliści zwracają uwagę na fakt, że taka konstrukcja prawna jest wyjątkowo korzystna dla sprawcy i może być nadużywana. Rzecznicy Praw Obywatelskich w latach 2024-2025 wielokrotnie sygnalizowali problem z instytucją małego świadka koronnego, wskazując na brak egzekwowania współpracy na etapie sądowym oraz możliwość wznowienia postępowania na podstawie art. 540a k.p.k..

Postulaty reformy instytucji małego świadka koronnego

W piśmie z dnia 4 września 2024 r. skierowanym do Ministra Sprawiedliwości Rzecznik Praw Obywatelskich podniósł szereg problemów związanych z instytucją małego świadka koronnego. W zainteresowaniu RPO pozostaje problematyka dotycząca instytucji tzw. małego świadka koronnego, ujęta w art. 60 § 3 i 4 k.k.. Główne problemy wskazane przez RPO to:

Egzekwowanie współpracy przez tzw. małego świadka koronnego na etapie sądowym pod rygorem utraty statusu tzw. małego świadka koronnego, czy też wznowienia postępowania na podstawie art. 540a k.p.k. Dotychczasowe regulacje prowadzą do ograniczenia roli tzw. małego świadka koronnego do wyłącznie potwierdzenia wyjaśnień z postępowania przygotowawczego i odmowy składania ich przed sądem, zaś sprawca występujący w procesie karnym jako mały świadek koronny nie ma obowiązku dalszej współpracy.

Brak mechanizmu weryfikacji prawdziwości i pełności ujawnionych informacji. Obecnie nie istnieje skuteczny mechanizm weryfikacji, czy informacje przekazane przez małego świadka koronnego były rzeczywiście pełne i prawdziwe. Zatajenie części informacji lub składanie fałszywych zeznań nie jest skutecznie sankcjonowane.

Obligatoryjność złagodzenia kary nawet przy niewiarygodnych zeznaniach. Jak wskazano powyżej, obligatoryjność nadzwyczajnego złagodzenia kary dotyczy wymierzenia kary, nie oceny dowodu. W rezultacie nawet gdy sąd uzna zeznania za niewiarygodne, musi złagodzić karę.

W odpowiedzi na sygnalizowane problemy formułowane są postulaty, które miałyby usprawnić funkcjonowanie instytucji małego świadka koronnego:

Wprowadzenie wymogu współpracy na etapie sądowym. Postuluje się uzależnienie utrzymania statusu małego świadka koronnego od dalszej współpracy sprawcy na etapie postępowania sądowego, w tym potwierdzania wyjaśnień przed sądem i odpowiadania na pytania.

Możliwość cofnięcia złagodzenia kary w przypadku stwierdzenia fałszywości zeznań. Proponuje się wprowadzenie mechanizmu umożliwiającego cofnięcie złagodzenia kary lub wznowienie postępowania, jeżeli po prawomocnym zakończeniu sprawy okaże się, że sprawca złożył fałszywe zeznania lub zatajał istotne informacje.

Uzależnienie obligatoryjności złagodzenia od oceny wiarygodności zeznań. Proponuje się, aby obligatoryjność nadzwyczajnego złagodzenia kary była uzależniona nie tylko od formalnego spełnienia przesłanek (ujawnienie informacji), ale także od pozytywnej oceny wiarygodności przekazanych informacji przez sąd.

Kiedy warto rozważyć skorzystanie z instytucji?

Decyzja o skorzystaniu z instytucji małego świadka koronnego jest decyzją o doniosłych skutkach zarówno prawnych, jak i pozaprawnych. Z jednej strony pozwala ona na znaczące złagodzenie kary, a nawet uniknięcie faktycznego odbycia kary pozbawienia wolności (w przypadku warunkowego zawieszenia). Z drugiej strony wiąże się z koniecznością ujawnienia informacji o współsprawcach, co może rodzić konsekwencje w postaci zemsty ze strony środowiska przestępczego

Status małego świadka koronnego jest dostępny dla każdego podejrzanego/oskarżonego, który uczestniczył w przestępstwie popełnionym wspólnie z innymi osobami i zdecyduje się spełnić ustawowe wymogi współpracy. Nie ma przy tym znaczenia, jaką rolę pełnił – czy był organizatorem, pomysłodawcą, czy też jedynie pomocnikiem.

Warto rozważyć skorzystanie z tej instytucji gdy grozi wysoka kara pozbawienia wolności (kilka lat lub więcej), gdy podejrzany posiada istotne informacje o współsprawcach i okolicznościach przestępstwa, gdy podejrzany nie był głównym organizatorem przestępstwa, gdy podejrzany ma pozytywną prognozę kryminologiczną i realne szanse na warunkowe zawieszenie wykonania kary.

Aby uzyskać status małego świadka koronnego konieczne jest nawiązanie kontaktu z Policją, prokuratorem lub innym organem powołanym do ścigania przestępstw (np. CBA, ABW). Ujawnienie informacji wyłącznie przed sądem nie wystarczy. Podejrzany musi przyznać się do swojego udziału w przestępstwie. Przyznanie się do winy jest warunkiem koniecznym, aby uzyskać status małego świadka koronnego. Dalej, sprawca musi ujawnić informacje dotyczące wszystkich osób uczestniczących w popełnieniu przestępstwa. Zatajenie nawet części informacji dyskwalifikuje z możliwości uzyskania statusu. Informacje te muszą być pełne, prawdziwe i konsekwentne. Nie mogą być dozowane ani pozorowane. Po złożeniu wyjaśnień konieczne jest uzyskanie wniosku prokuratora o zastosowanie nadzwyczajnego złagodzenia kary. Bez wniosku prokuratora sąd nie może zastosować instytucji przewidzianej w art. 60 § 3 k.k..

Ze względu na złożoność problematyki oraz daleko idące konsekwencje decyzji o skorzystaniu z instytucji małego świadka koronnego, kluczowe znaczenie ma profesjonalna pomoc prawna na wszystkich etapach postępowania zwłaszcza w zakresie doradztwa w zakresie zasadności skorzystania z instytucji małego świadka koronnego – oceny szans na uzyskanie złagodzenia kary oraz ryzyk związanych z ujawnieniem informacji; reprezentacji w toku przesłuchania przez organy ścigania – zapewnienia prawidłowego protokołowania wyjaśnień oraz dopilnowania, aby ujawnione informacje były odpowiednio udokumentowane; występowania do prokuratora o złożenie wniosku o nadzwyczajne złagodzenie kary – przygotowania merytorycznej argumentacji uzasadniającej złożenie wniosku; reprezentacji w postępowaniu sądowym – przedstawiania argumentacji prawnej zmierzającej do uzyskania najkorzystniejszego wymiaru kary oraz warunkowego zawieszenia jej wykonania; składania środków odwoławczych – w przypadku niezastosowania przez sąd nadzwyczajnego złagodzenia kary pomimo spełnienia ustawowych przesłanek.

Prawidłowe przygotowanie się do współpracy z organami ścigania, zgromadzenie odpowiedniej dokumentacji oraz skuteczna reprezentacja prawna w postępowaniu przygotowawczym i sądowym mogą zadecydować o pozytywnym rozstrzygnięciu sprawy i uzyskaniu statusu małego świadka koronnego wraz z nadzwyczajnym złagodzeniem kary.

Instytucja małego świadka koronnego uregulowana w art. 60 § 3-6 Kodeksu karnego stanowi istotny element polityki kryminalnej Rzeczypospolitej Polskiej, mający na celu zwalczanie przestępczości zorganizowanej oraz przestępstw popełnianych w konfiguracji wieloosobowej poprzez zachęcanie sprawców do współpracy z wymiarem sprawiedliwości. Obligatoryjne (art. 60 § 3 k.k.) lub fakultatywne (art. 60 § 4 k.k.) nadzwyczajne złagodzenie kary oraz możliwość warunkowego zawieszenia jej wykonania (art. 60 § 5 k.k.) stanowią wystarczająco silną motywację dla wielu sprawców, aby ujawnili organom ścigania informacje o współuczestnikach i okolicznościach popełnienia przestępstwa.

Jednocześnie instytucja ta budzi liczne kontrowersje zarówno w doktrynie, jak i w praktyce stosowania prawa. Podstawowe problemy to brak obowiązku dalszej współpracy na etapie sądowym, obligatoryjność złagodzenia kary nawet przy niewiarygodnych zeznaniach oraz brak skutecznych mechanizmów weryfikacji prawdziwości i pełności ujawnionych informacji. Rzecznik Praw Obywatelskich oraz liczne środowiska prawnicze postulują reformę tej instytucji, mającą na celu wzmocnienie gwarancji prawdziwości współpracy oraz egzekwowanie dalszej współpracy na etapie sądowym.