Naprawienie szkody, zadośćuczynienie w sprawach karnych

Do ustawowo określonych przesłanek orzekania obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę zalicza się: skazanie za przestępstwo wyrządzające szkodę (krzywdę), związek przyczynowy między przestępstwem a szkodą (krzywdą), istnienie szkody (krzywdy) w chwili orzekania, wniosek pokrzywdzonego lub innej osoby uprawnionej złożony z zachowaniem ustawowego terminu. Ta ostatnia przesłanka nie musi być spełniona w każdym wypadku, ze względu na możliwość orzekania tego środka karnego przez sąd z urzędu. Przesłanką o charakterze negatywnym jest wytoczenie powództwa o naprawienie szkody, której ma dotyczyć wniosek.

Możliwe jest jednoczesne orzeczenie wobec skazanego obowiązku naprawienia szkody majątkowej (odszkodowania) i wynagrodzenia za szkodę niemajątkową (krzywdę) w postaci zadośćuczynienia. Obowiązek naprawienia szkody może być orzeczony tylko na rzecz tego podmiotu, którego mienie doznało uszczerbku na skutek zachowania sprawcy.

Orzeczenie środka karnego w postaci obowiązku naprawienia jest uzależnione od:

1) skazania sprawcy za przestępstwo,

2) wyrządzenia przez niego szkody,

3) wniosku pokrzywdzonego lub innej uprawnionej osoby. Wniosek nie jest wymagany w wypadku, gdy sąd zasądza odszkodowanie z urzędu.

Orzeczenie tego środka jest dopuszczalne tylko w razie wydania wyroku skazującego. Taki warunek został wyraźnie sformułowany w art. 46 § 1 KK, jak też wynika z faktu, że chodzi o środek kompensacyjny, który jest wymierzany tylko w razie skazania oskarżonego.

Przepis nie uzależnia obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę od rodzaju przestępstwa. Środek ten może być orzeczony zarówno za przestępstwo umyślne, jak i nieumyślne, o ile  została nim wyrządzona szkoda Musi także zachodzić związek przyczynowy między tym przestępstwem a szkodą. Sąd jest uprawniony do zasądzenia odszkodowania lub zadośćuczynienia także z urzędu, w razie skazania za każde przestępstwo, którego skutkiem była szkoda lub krzywda (wyrok SA w Łodzi z 13.9.2018 r., II AKa 118/18).

Do orzeczenia środka karnego szkody konieczne jest skazanie za przestępstwo, w wyniku którego wyrządzona została szkoda lub krzywda.

Szkodę, która ma podlegać naprawieniu na podstawie art. 46 § 1 KK należy rozumieć tak samo jak na gruncie prawa cywilnego, na co wskazuje zawarty w tym przepisie zwrot: "stosuje przepisy prawa cywilnego".  Rozmiary odszkodowania w znaczeniu cywilnoprawnym wyznaczają granice obowiązku naprawienia szkody, gdyż wszystko, co wykracza poza nie, byłoby zyskiem z przestępstwa uzyskanego przez pokrzywdzonego. Ustalanie szkody następuje zgodnie z zasadami prawa cywilnego. Szkoda obejmuje zarówno poniesione straty, jak i utracone korzyści jeżeli są one normalnym następstwem przestępnego działania lub zaniechania. Ustalenie wysokości szkody nie może sprowadzać się wyłącznie do przyjęcia równowartości mienia, którym niekorzystnie rozporządził pokrzywdzony, lecz powinna uwzględniać wszystkie te okoliczności, które rzutują na rozmiary rzeczywiście poniesionej szkody

Orzeczenie zadośćuczynienia za krzywdę wyrządzoną przez przestępstwo jest możliwe jedynie wtedy, gdy prawo cywilne dopuszcza zadośćuczynienie za daną krzywdę. Zadośćuczynienie ma na celu złagodzenie cierpienia psychicznego wywołanego śmiercią osoby najbliższej. Ustalając wymienioną okoliczność, a także wysokość zadośćuczynienia, należy brać pod uwagę dramatyzm doznań osób bliskich, poczucie osamotnienia i odczuwalnej pustki, cierpienia i wstrząs psychiczny, rolę, jaką osoba zmarła odgrywała w rodzinie, a także to, czy najbliżsi będą umieli się znaleźć w nowej rzeczywistości (wyrok SA we Wrocławiu z 13.9.2018 r., II AKa 236/18). Zgodnie ze wskazaniami Sądu Najwyższego , „zawarte w dyspozycji przepisu art. 445 § 1 KC sformułowanie "suma odpowiednia" ma charakter nieokreślony, stąd jej ustalenie pozostaje w granicach swobodnego uznania sędziowskiego, to jednak w orzecznictwie wypracowano kryteria, którymi należy kierować się przy ustalaniu wysokości zadośćuczynienia. Uznaniowość w przyznawaniu zadośćuczynienia i jego kwotowe określenie nie oznacza bowiem dowolności, uznanie sędziowskie nie jest zatem całkowicie swobodne i podlega kontroli instancyjnej. Zadośćuczynienie powinno być ujmowane jako całość i obejmować wszelką krzywdę, jaka została wyrządzona poszkodowanemu. Podstawową funkcją zadośćuczynienia jest funkcja kompensacyjna, co oznacza, że kwota pieniężna przyznana poszkodowanemu ma w pełni lub w możliwym stopniu zrekompensować (naprawić, wyrównać) wyrządzoną mu krzywdę. Z orzecznictwa Sądu Najwyższego wynika, że "odpowiednie" zadośćuczynienie w konkretnej sprawie to taka kwota, która ma charakter kompensacyjny (a więc musi przedstawiać odczuwalną wartość ekonomiczną) i w sposób odnoszący się bezpośrednio do ocenianego przypadku osoby domagającej się zadośćuczynienia, odzwierciedla rozmiar doznanej przez nią krzywdy, na którą składają się jej fizyczne i psychiczne cierpienia. Rodzaj, czas trwania i natężenie, owych cierpień należy każdorazowo określić w kontekście konkretnych (mających na to wpływ) okoliczności ujawnionych na podstawie materiału dowodowego sprawy. Równocześnie baczyć należy i na to, iż wysokość przyznanego zadośćuczynienia powinna być utrzymana w granicach odpowiadających aktualnym warunkom i przeciętnej stopie życiowej społeczeństwa. Jednakże wysokość stopy życiowej społeczeństwa oraz orzeczenia wydane w innych podobnych sprawach mogą rzutować na wysokość zadośćuczynienia za doznaną krzywdę jedynie uzupełniająco, w aspekcie urzeczywistnienia konstytucyjnej zasady sprawiedliwości społecznej" (wyrok SN z 30.1.2019 r., V KK 25/19)

Warunkiem obligatoryjnego orzeczenia tego środka karnego jest złożenie wniosku przez pokrzywdzonego lub inną uprawnioną osobę, albo prokuratora.

Nie jest możliwe orzeczenie obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, jeżeli roszczenie wynikające z popełnienia przestępstwa jest przedmiotem innego postępowania albo o roszczeniu tym prawomocnie orzeczono. Natomiast orzeczenie odszkodowania lub zadośćuczynienia albo nawiązki nie jest przeszkodzą do dochodzenia niezaspokojonej części roszczenia w drodze postępowania cywilnego. Ponadto, jeżeli orzeczony obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę albo nawiązka orzeczona na rzecz pokrzywdzonego nie pokrywają całej szkody lub nie stanowią pełnego zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, pokrzywdzony może dochodzić dodatkowych roszczeń w postępowaniu cywilnym.

Zamiast obowiązku naprawienia szkody, sąd może orzec na rzecz pokrzywdzonego nawiązkę. Jej orzeczenie jest dopuszczalne wtedy, gdy orzeczenie obowiązku jest znacznie utrudnione. Wchodzi ona w miejsce obowiązku naprawienia szkody, Tak więc orzeczenie nawiązki będzie możliwe tylko wtedy, gdy z uwagi na zgromadzony materiał dowodowy w procesie karnym, sąd będzie miał nadmierne trudności z właściwym zastosowaniem normy prawa cywilnego. Nawiązka jest orzekana na rzecz pokrzywdzonego. W wypadku jego śmierci w wyniku popełnionego przez skazanego przestępstwa orzeka się ją na rzecz osoby najbliższej, której sytuacja życiowa wskutek śmierci pokrzywdzonego uległa znacznemu pogorszeniu. W razie gdy ustalono więcej niż jedną taką osobę, nawiązki orzeka się na rzecz każdej z nich.