Obowiązek naprawienia szkody w postępowaniu karnym

Środek karny jakim jest obowiązek naprawienia szkody  występuje w postaci obowiązku naprawienia szkody oraz  zadośćuczynienia za doznaną krzywdę.  Zgodnie z Postanowieniem Sądu Najwyższego z 9.7.2013 r. możliwe jest jednoczesne orzeczenie wobec skazanego obowiązku naprawienia szkody majątkowej (odszkodowania) i wynagrodzenia za szkodę niemajątkową (krzywdę) w postaci zadośćuczynienia.

Warunkiem orzeczenia obowiązku naprawienia jest skazanie sprawcy za przestępstwo, wyrządzenia przez niego szkody, złożenie stosownego wniosku przez pokrzywdzonego lub inną uprawnioną osobę. Wniosek nie jest wymagany w wypadku, gdy sąd zasądza odszkodowanie z urzędu .

Orzeczenie tego środka, który jest środkiem kompensacyjnym, jest dopuszczalne tylko w razie wydania wyroku skazującego, którym sąd rozstrzyga o kwestii odpowiedzialności karnej oskarżonego za przypisane mu przestępstwo, z którego wynikła szkoda lub które spowodowało wyrządzenie pokrzywdzonemu krzywdy.

 Środek ten może być orzeczony zarówno za przestępstwo umyślne, jak i nieumyślne, byleby tylko została nim wyrządzona szkoda. Chodzi nie tylko o szkodę majątkową, ale i niemajątkową Ustalanie szkody następuje zgodnie z zasadami prawa cywilnego (J. Wojciechowska, w: G. Rejman, KK. Komentarz. Część ogólna, 1999, s. 902). Szkoda jako przesłanka karnoprawnego obowiązku jej naprawienia obejmuje zarówno poniesione straty jak i utracone korzyści jeżeli są one normalnym następstwem przestępstwa.

Termin wykonania  obowiązku naprawienia szkody powinien wprost wynikać z wyroku skazującego. Przykładowo może on być określony na 1 rok od kiedy wyrok się uprawomocnił. W przypadku kiedy termin wykonania tego obowiązki nie jest oznaczony w wyroku, a tak się zdarza, przyjmuje się, że obowiązek naprawienia szkody staje się wymagalny już po uprawomocnieniu się orzeczenia. Oczywiście nie jest wykluczone zawarcie pomiędzy oskarżonym i pokrzywdzonym ugody co do terminów i sposobu naprawienia szkody. Nie jest ona dla sądu wiążąca, ale jest szansa, że sąd ją uwzględni wydając wyrok.

Konsekwencje ewentualnego zaniechania wykonania w terminie obowiązku naprawienia szkody zależą od tego, czy został on orzeczony jako środek kompensacyjny w oparciu o art. 46 k.k.,  wówczas może być egzekwowany w postępowaniu egzekucyjnym, czy jako środek probacyjny w związku z zastosowaniem warunkowego umorzenia postępowania czy warunkowego zawieszenia wykonania kary pozbawienia wolności. W tym ostatnim przypadku zaniechanie wykonania obowiązku naprawienia szkody, może spowodować podjęcie warunkowo umorzonego postępowania lub zarządzenie wykonania kary pozbawienia wolności.

W tym ostatnim wypadku pokrzywdzony jest lepiej zabezpieczony albowiem skazany jest pod większą presją, skoro sąd może zarządzić wykonanie kary pozbawienia wolności.

Co istotne, od października 2023  będzie obowiązywać nowy typ przestępstwa, polegający na uchylaniu się od wykonania środka kompensacyjnego  w postaci obowiązku naprawienia szkody, zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, lub nawiązki, orzeczonego przez sąd w skazującym wyroku karnym na rzecz pokrzywdzonego lub osoby dla niego najbliższej, za przestępstwo ścigane z oskarżenia publicznego. Przestępstwo będzie ścigane na wniosek pokrzywdzonego i zagrożone karą pozbawienia wolności  od 3 miesięcy do 5 lat.