Okoliczności mające wpływ na wymiar kary

Zasady wymiaru kary to reguły, których sąd zobowiązany jest przestrzegać dokonując jednostkowego wymiaru kary. Do zasad tych zaliczamy zasadę oznaczoności kar i innych środków,  zasadę względnej swobody sądu przy wymiarze kary i innych środków, zasadę indywidualizacji kary i środków,  zasadę zaliczania środków zapobiegawczych na poczet orzeczonej kary i odpowiednich środków karnych, zasadę humanitaryzmu.

Zasada  względnej swobody sądu przy wymiarze kary łączy się z konstytucyjną zasadą niezawisłości sędziowskiej, gwarantującej sędziom pełną niezależność przy orzekaniu z wyłączeniem jakichkolwiek nacisków, nakazów, wytycznych czy sugestii ze strony innych osób lub organów i związanie ich wyłącznie przepisami Konstytucji RP i innych ustaw, umów międzynarodowych ratyfikowanych za uprzednią zgodą wyrażoną przez parlament w ustawie, a także prawem stanowionym przez organizacje międzynarodowe, jeżeli wynika to z ratyfikowanej przez Rzeczpospolitą Polską umowy konstytuującej daną organizację.

 Co istotne, swobodne uznanie sądu przy orzekaniu nie ma nic wspólnego z dowolnością. Sędziowie są przede wszystkim związani granicami zagrożenia karnego przewidzianymi w ustawie za dany typ przestępstwa. Dotyczy to wszystkich możliwości, które mogą mieć zastosowanie w konkretnym przypadku od wyboru kary i jej wysokości, środków karnych i ich wymiaru, orzekania przepadku, orzekania środków związanych z poddaniem sprawcy próbie, stosowania kar zamiennych, fakultatywnych instytucji skutkujących nadzwyczajnym złagodzeniem lub nadzwyczajne obostrzeniem kary, po możliwość skorzystania z możliwości skazania z jednoczesnym odstąpieniem od wymierzenia kary.

 W art. 53 § 1 kodeksu karnego ustawodawca wymienił dyrektywy ogólne sądowego wymiaru kary, które dotyczą wyboru, jak i wymiaru kar, środków karnych i innych środków przewidzianych w przepisach karnych. Ich zadaniem jest zagwarantowanie realizacji celów określonych kar i innych środków prawnokarnych.

Innymi słowy sąd przy podejmowaniu decyzji co do rodzaju i wymiaru kary, musi kierować się dyrektywą współmierności kary do stopnia winy sprawcy nakazująca sądom baczyć, aby jej dolegliwość nie przekraczała ustalonego stopnia winy; dyrektywą współmierności kary do stopnia społecznej szkodliwości czynu; dyrektywą prewencji indywidualnej nakazująca branie pod uwagę celów zapobiegawczych i wychowawczych, które kara ma osiągnąć w stosunku do skazanego; oraz dyrektywą prewencji ogólnej o charakterze pozytywnym nakazująca wzięcie pod uwagę potrzeby kształtowania świadomości prawnej społeczeństwa.

Celem dwóch pierwszych dyrektyw jest w każdym przypadku zagwarantowanie sprawiedliwego wymiaru kary, a dwóch kolejnych racjonalny wymiar kary ukierunkowany na zapobieganie powrotowi do przestępstwa karanego sprawcy w taki sposób, jaki wydaje się niezbędny dla realizacji tego celu oraz wpłynięcie na społeczeństwo, aby kreować świadomość naganności określonego postępowania. W tym wpisie omówię niektóre z tych dyrektyw.

 Kryterium odpowiedzialności karnej i wymiaru kary o charakterze stopniowalnym jest stopień winy. Ustawa nie precyzuje czynników, które należy wziąć pod uwagę, aby ustalić stopień winy sprawcy. W praktyce ukształtowały się przesłanki ogólne dotyczące możliwości postawienia komuś zarzutu z tego powodu, że  podjął decyzję o dokonaniu zabronionego zachowania. Sąd bierze zatem pod uwagę zdolność do zawinienia z racji wieku, stanu umysłu, poziomu intelektu, warunki sytuacyjne, w jakich doszło do naruszenia prawa, oraz kwestie związane ze stosunkiem psychicznym do popełnionego czynu, czyli między innymi rodzaju zamiaru, motywacji, sposobu działania, świadomości naruszenia obowiązku . Znaczenie ma także czas, w którym powstaje zamiar. To znaczy czy jest to zamiar podjęty nagle, bez namysłu, pod wpływem jakiegoś niespodziewanego czynnika, czy jest to zamiar przemyślany, podjęty w dłuższym okresie czasu, po głębszym namyśle i rozważeniu argumentów za i przeciw. Wszak z wyższym stopniem winy będziemy mieli do czynienia wtedy, gdy sprawca, wcale nierzadko, szybko i bez specjalnego powodu podejmuje decyzję atakowania dóbr chronionych prawnie, gdyż coś mu się nagle spodoba, lub nie spodoba, wyda potrzebne, wprawi go w gniew czy irytację (por. wyr. SN z 27.10.1995 r., III KRN 118/95, PiP 1996, Nr 8, s. 177; wyr. SA w Krakowie z 17.9.2008 r., II AKa 119/08, KZS 2008, Nr 10, poz. 36; por. też wyr. SN z 15.12.2020 r., V KK 676/19,). Z kolei dłuższy czas podejmowania zamiaru popełnienia przestępstwa, też nie zawsze pozwala na przypisanie wyższego stopnia winy sprawcy, albowiem może być wynikiem rozterek, dylematów moralnych odnośnie do popełnienia przestępstwa. Rozpatrując stopień zawinienia, który jest limitem górnej granicy dolegliwości kary, należy go odnieść indywidualnie do każdego oskarżonego.

Niezwykle istotnym jest także dostosowanie kary do stopnia społecznej szkodliwości popełnionego czynu, tak aby była do niego współmierna. Właściwie dokonana ocena stopnia społecznej szkodliwości popełnionego czynu jest gwarancją sprawiedliwego i równego karania wszystkich skazanych. W art. 115 § 2 kodeksu karnego zawarto ustawowe mierniki społecznej szkodliwości czynu zabronionego. Zatem przy ocenie stopnia społecznej szkodliwości czynu bierze się pod uwagę rodzaj i charakter naruszonego lub zagrożonego dobra, rozmiar wyrządzonej lub grożącej szkody, sposób i okoliczności popełnienia czynu, wagę naruszonych przez sprawcę obowiązków, jak również postać zamiaru, motywację sprawcy, rodzaj naruszonych reguł ostrożności i stopień ich naruszenia. Jest to zupełny i wyczerpujący zestaw czynników, które mają znaczenie dla oceny stopnia społecznej szkodliwości czynu sprawcy (SN w wyr. z 20.9.2002 r., WA 50/02, OSN(K) 2003, Nr 1–2, poz. 9; wyr. SN z 8.1.2013 r., III KK 119/12). Tym samym nie mogą być brane pod uwagę inne, niewymienione w przepisie art. 115 § 2 KK czynniki (SN w wyr. z 23.5.2019 r, III KK 110/18 charakteryzujące czyn sprawcy pod innym względem (np. nagminność danego typu zachowań), czy charakteryzujące sylwetkę sprawcy (np. nie pierwszy czyn przestępny sprawcy).