Prawo świadka do odmowy zeznań w postępowaniu karnym

Prawo świadka do odmowy zeznań przysługuje każdemu świadkowi, także małoletniemu i oznacza, że świadek ma możliwości podjęcia  swobodnej decyzji co do złożenia zeznań, a sąd nie może ustalać i oceniać przyczyn, motywów, pobudek odmowy zeznań przez świadka, któremu to prawo przysługuje (wyrok SN z 20.1.1981 r., I KR 329/80,).

Prawo odmowy składania zeznań nie jest prawem ogólnym, ponieważ dotyczy tylko  tego oskarżonego, który jest dla świadka osobą najbliższą. Natomiast w stosunku do pozostałych oskarżonych świadek ma obowiązek składać zeznania.

 Prawo odmowy składania zeznań przysługuje osobom najbliższym dla oskarżonego w tym jego byłym współmałżonkom lub byłym przysposobionym i przysposabiającym, a także powinowatym, gdyż prawo to trwa mimo ustania tych więzi (wyr. SN z 26.4.2012 r., II KK 268/11); a także świadkowi, który w toczącej się sprawie jest oskarżony o współudział w przestępstwie objętym postępowaniem z uwagi na możliwą przemienność ról procesowych.

Definicję osoby najbliższej znajdujemy w art. 115 § 11 KK, zgodnie z którym osobą najbliższą jest małżonek, wstępny (rodzice, dziadkowie), zstępny (dzieci, wnuki), rodzeństwo, przy tym status osoby najbliższej przyznany jest zarówno rodzeństwu małżonka, jak i małżonkom rodzeństwa oskarżonego , powinowaty w tej samej linii lub stopniu (synowa, zięć, teściowa), osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonek, a także osoba pozostająca we wspólnym pożyciu. Z osobę pozostającą we wspólnym pożyciu uznaje się osobę, z którą świadka wiąże wspólne pożycie psychiczne i fizyczne, wspólnota ekonomiczna i trwałość związku.

W praktyce w przypadku powołania się na prawo odmowy zeznań ze względu na fakt wspólnego pożycia sąd powinien dokonać ustaleń co do zakresu związku łączącego świadka z oskarżonym. Chodzi bowiem o to, że istnienie  konkubinatu między świadkiem a oskarżonym w dacie czynu nie oznacza aktualności  tej okoliczności w chwili przeprowadzenia przez organ procesowy czynności przesłuchania świadka.

Były konkubinat nie daje bowiem podstaw do odmowy zeznań.

 Świadek należący do kręgu wskazanych powyżej osób ma prawo do odmowy zeznań w całości. Nie może wybrać i przykładowo zeznawać  co do okoliczności na korzyść oskarżonego, a skorzystać z prawa odmowy zeznań co do okoliczności mogących obciążać oskarżonego. Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego  z 23.2.2011 r., III KK 267/10 , jeśli jest kilku oskarżonych, świadkowi przysługuje prawo do odmowy złożenia zeznań przewidziane tylko w odniesieniu do tego oskarżonego, który jest dla świadka osobą najbliższą.