Prowadzenie pojazdu bez uprawnień – przestępstwo czy wykroczenie

Zgodnie z art. 94  Kodeksu Wykroczeń po drodze publicznej, strefie zamieszkania czy strefie ruchu powinni poruszać się wyłącznie kierujący posiadający uprawnienia do prowadzenia określonych kategorii pojazdów, zaś pojazdy te powinny być dopuszczone do ruchu. Ochronie podlega tu przede wszystkim bezpieczeństwo w komunikacji.

 Wszak kierujący pojazdem bez uprawnień zwiększa zagrożenie dla bezpieczeństwa w komunikacji. Podobnie jest w przypadku pojazdu niedopuszczonego do ruch co  może wynikać z różnych przesłanek, na przykład braku odpowiednich warunków technicznych, co zwiększa w sposób oczywisty zagrożenie bezpieczeństwa tak innych uczestników Zakresem art. 94 k.w. objęte są zróżnicowane przypadki, w tym również przypadek sprawcy, który zapomniał o tym, iż jego prawo jazdy straciło ważność i prowadzi pojazd prowadzi bez uprawnień (art. 94 § 1 k.w.).

 W art. 94 k.w. przewidziano trzy rodzaje wykroczeń. W § 1 i 1a uregulowano prowadzenie pojazdu mechanicznego i niemechanicznego na drodze publicznej, w strefie zamieszkania lub w strefie ruchu przez osobę, która nie posiada wymaganych w tym zakresie uprawnień. Przy tym można przyjąć, że w przypadku pojazdu niemechanicznego mamy do czynienia z  typem uprzywilejowanym, o mniejszej społecznej szkodliwości, a zatem zagrożonym = łagodniejszą karą. W § 2 z kolei stypizowano prowadzenie pojazdu na drodze publicznej, w strefie zamieszkania lub strefie ruchu, który to pojazd nie jest dopuszczony do ruchu.

 Kluczowe jest ustalenie znaczenia zwrotu "nie mając do tego uprawnienia". Zasadniczo oznacza to obiektywny fakt braku wymaganego uprawnienia do prowadzenia danego rodzaju pojazdu. W grę wchodzą zarówno przypadki, w których ktoś danego uprawnienia nigdy nie uzyskał, jak i przypadki, w utraty wcześniej posiadanych uprawnień z jakichś powodów utracił. Zaznaczam, że może chodzić o utratę w drodze decyzji administracyjnej starosty o cofnięciu uprawnień do prowadzenia pojazdu bądź też czasowe zawieszenie np. na podstawie art. 104a Ustawy o kierujących pojazdami. Wszak  zawieszenie uprawnienia do kierowania pojazdami oznacza brak uprawnień do kierowania pojazdami w zakresie i w okresie, w których uprawnienia te są zawieszone (zob. wyr. SN z 19.3.2019 r. IV KK 59/19 ). Natomiast brak uprawnień może być wynikiem upływu terminu ważności, na jaki zostały one wydane lub z niestosowania się do określonych ograniczeń lub dodatkowych wymogów w zakresie korzystania z nich.

 Należy pamiętać, że kierowca może posiadać tylko jedno ważne prawo jazdy, co jednak nie dotyczy międzynarodowego prawa jazdy oraz krajowego prawa jazdy - szefów i cudzoziemskiego personelu przedstawicielstw dyplomatycznych, urzędów konsularnych i misji specjalnych państw obcych oraz organizacji międzynarodowych, korzystających z przywilejów i immunitetów dyplomatycznych lub konsularnych na mocy ustaw, umów międzynarodowych bądź powszechnie uznanych zwyczajów międzynarodowych lub na zasadzie wzajemności oraz innych osób korzystającym z tych przywilejów i immunitetów.

 Na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej nie jest uznawane za ważne prawo jazdy wydane w innym państwie członkowskim Unii Europejskiej, Konfederacji Szwajcarskiej lub państwie członkowskim Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA) – stronie umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym jeżeli na terytorium któregokolwiek z tych państw to prawo jazdy zostało zatrzymane lub czasowo albo na stałe cofnięto posiadane uprawnienie do kierowania pojazdem. Dlatego  w przypadku prowadzenia pojazdu po drodze publicznej, strefie zamieszkania lub strefie ruchu osoba taka realizuje znamiona wykroczenia z art. 94 § 1 k.w.

 Szczegółowe unormowania dotyczące poszczególnych kategorii praw jazdy są zawarte w art. 6 Ustawy o Kierujących Pojazdami. Co istotne, jeśli kierujący nie posiada danej kategorii prawa jazdy, która uprawnia go do kierowania konkretnym pojazdem, nawet jeżeli posiada inną kategorie prawa jazdy, to i tak w grę wchodzi odpowiedzialność za wykroczenie z art. 94 § 1 k.w.

 Aktualne przepisy przewidują proces stopniowego wymieniania bezterminowego prawa jazdy i dostosowywania do nowych przepisów. Osoby posiadające dokument wydany do 18.1.2013 r. mają obowiązek dokonać jego wymiany na prawo jazdy zgodne z nowym wzorem określonym w przepisach. Wymiana jest dokonywana na wniosek osoby zainteresowanej, po uiszczeniu opłaty za wymianę prawa jazdy i opłaty ewidencyjnej. Prawa jazdy wydane do 18.1.2013 r. podlegają wymianie w okresie od 19.1.2028 r. do 18.1.2033 r. w terminach określonych przez ministra właściwego do spraw transportu lub w terminie wcześniejszym na wniosek posiadacza prawa jazdy . Podlegające wymianie prawa jazdy zachowują ważność w okresie, na jaki zostały wydane jednak nie dłużej niż do terminów wymiany ustalonych zgodnie z aktualnymi przepisami pod rygorem utraty ważności dokumentu.

 Istnieją także dodatkowe ograniczenia lub wymagania określone w prawie jazdy, a  wynikające chociażby ze stanu zdrowia kierowcy lub  możliwości prowadzenia określonego pojazdu i mogą dotyczyć: stosowania: korekty lub ochrony wzroku, korekty słuchu, protezy lub szyny ortopedycznej; możliwości ograniczonego korzystania z pojazdu; konieczności modyfikacji lub dostosowania pojazdu; ograniczenia uprawnienia do kierowania wskazanymi pojazdami; dodatkowego oznakowania pojazdu; terminu ważności prawa jazdy; ograniczenia uprawnienia do kierowania wyłącznie pojazdem wyposażonym w blokadę alkoholową.

 Uznaje się, że wypełnia znamiona wykroczenia z art. 94 § 1 k.w.  prowadzenie po drodze publicznej, w strefie zamieszkania lub strefie ruchu pojazdu mechanicznego przez osobę, która ma prawo jazdy, jednak nie stosuje się do któregoś ze wskazanych ograniczeń lub wymagań, jeśli są one przewidziane w jego dokumencie. Jeżeli bowiem dane prawo jazdy uprawnia do prowadzenia pojazdu przez jego posiadacza jedynie w warunkach stosowania przez kierującego np. korekty wzroku, to nie jest on uprawniony do kierowania pojazdu bez takiej korekty wzroku. Jeśli kierujący narusza ten wymóg to tym samym znajduje zastosowanie art. 94 § 1 k.w.

 Istotnym jest Wyrok Sądu Najwyższego  z 17.01.2019 r. sygn.. IV KK 60/18, w którym Sąd omówił interpretację art. 94 § 1 wobec przestępstwa z art. 180a k.k. i wskazał, że : „zasadniczo, osoba prowadząca pojazd mechaniczny, za wykroczenie z art. 94 § 1 k.w. będzie odpowiadała wyłącznie wtedy, gdy nigdy nie posiadała uprawnień do kierowania pojazdami albo co prawda posiadała w przeszłości owe uprawnienia i zostały jej one cofnięte, ale działa nieumyślnie. Natomiast osoba, która prowadzi pojazd mechaniczny mimo cofnięcia uprawnień do kierowania pojazdami i czyni to umyślnie, będzie odpowiadała za przestępstwo z art. 180a k.k.”.

 Trzeba także pamiętać, że przepis art. 94 § 3 k.w. nie pozostawia sądowi żadnej dowolności w zakresie orzekania o zakazie prowadzenia pojazdów. Zgodnie z Wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 28 marca 2023 r., II KK 380/22  „W razie skazania za wykroczenie z art. 94 § 1 k.w., jeżeli zostało ono popełnione po 31 grudnia 2021 r., a nie zachodzą podstawy do stosowania reguł kolizyjnych (art. 2 § 1 k.w.), orzeczenie na podstawie art. 94 § 3 k.w. środka karnego w postaci zakazu prowadzenia pojazdów mechanicznych jest obowiązkowe. Powyższe unormowanie zawiera obowiązek orzeczenia zakazu prowadzenia pojazdów będących przedmiotem czynności sprawczej określonej w § 1, tj. mechanicznych.”

 Z kolei zgodnie z Wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 7 marca 2023 r. V KK 323/22 „Prowadzenie pojazdu mechanicznego po zakończeniu okresu wskazanego w decyzji o cofnięciu uprawnień do kierowania pojazdami mechanicznymi (co równoznaczne jest z nieistnieniem decyzji o cofnięciu uprawnień w obiegu prawnym), bez ich uprzedniego odzyskania, nie może być traktowane jako niestosowanie się do decyzji organu o ich cofnięciu, lecz jedynie jako prowadzenie pojazdu mechanicznego bez posiadania uprawnień, co nie wyczerpuje znamion występku z art. 180a k.k., a stanowi jedynie wykroczenie z art. 94 § 1 k.w.”

 W praktyce niezwykle istotna jest wzajemna relacja przepisów art. 180a k.k. i art. 94 § 1 k.w., które zgodnie z orzecznictwem Sądu Najwyższego pozostają w stosunku lex specialis – lex generalis, a przepisem szczególnym jest art. 180a k.k.

Popełnienie przestępstwa z art. 180a k.k. ma miejsce w przypadku prowadzenia pojazdu mechanicznego przez osobę, której decyzją właściwego organu zostały cofnięte uprawnienia do kierowania pojazdami. Warunkiem jest zatem istnienie decyzji właściwego organu na mocy której sprawca  został pozbawiony uprawnień do kierowania pojazdami. Brak takiej decyzji oznacza, że nie zostało wypełnione wskazane znamię, albowiem przestępstwo to ma charakter formalny i może je popełnić tylko osoba, wobec której po pierwsze zapadła decyzja administracyjna, a po drugie tylko w okresie, na jaki cofnięto tą decyzją uprawnienia. Chodzi o to, że art. 180a k.k. kryminalizuje fakt prowadzenia na drodze publicznej, strefie zamieszkania lub strefie ruchu, pojazdu mechanicznego przy ignorowaniu przez sprawcę decyzji o odebraniu uprawnień do kierowania pojazdami.

Podsumowując, w przypadku odebrania w drodze prawomocnej decyzji kompetentnego organu do kierowania pojazdem z uwagi na spełnienie przesłanek z art. 103 Ustawy o kierujących pojazdami osoba działająca umyślnie popełnia przestępstwo z art. 180a k.k. Z kolei kiedy odebranie uprawnień następuje z uwagi na orzeczenie zakazu prowadzenia pojazdów jako środka karnego przewidzianego w Kodeksie karnym lub Kodeksie wykroczeń, osoba umyślnie popełnia przestępstwo z art. 244 k.k. W przypadku kiedy odebranie uprawnień następuje z uwagi na orzeczenie zakazu prowadzenia pojazdów jako środka zabezpieczającego przewidzianego w Kodeksie karnym i osoba działa umyślnie, wyczerpuje tym samym znamiona typu z art. 244b § 1 1 k.k.

W przypadku odebrania w drodze prawomocnej decyzji kompetentnego organu uprawnień do kierowania pojazdem z uwagi na spełnienie przesłanek z art. 103 Ustawy o kierujących pojazdami osoba działa nieumyślnie i popełnia wykroczenie z art. 94 k.w. W końcu w sytuacji kierowania pojazdem przez osobę, która nigdy nie uzyskała uprawnień lub odebrano jej prawo jazdy w trybie art. 104a Ustawy o kierujących pojazdami, osoba prowadząca pojazd popełnia wykroczenie z art. 94 k.w.