Stalking - uporczywe nękanie

Często występujące zjawisko prześladowania nazywa się także stalkingiem.

Dobrem chronionym przez przez przepis art. 190a k.k. jest prawo do życia w poczuciu bezpieczeństwa, wolnego od jakiejkolwiek formy dręczenia, poniżenia, nękania lub poczucia zagrożenia. Przepis ten chroni zatem wolność psychiczną oraz prawo do ochrony życia prywatnego i rodzinnego. Nie trudno wyobrazić sobie sytuację, w której sprawca dokonuje zamachu na psychikę człowieka poprzez naruszenie jego prywatności lub poczucia bezpieczeństwa wywołanego strachem przed nieracjonalnym zachowaniem innej osoby. Natomiast przepis art. 190a § 2 k.k. dodatkowo chroni wizerunek oraz wszelkie dane pokrzywdzonego, w tym osobowe, które pozwalają na jego publiczną identyfikację. Z kolei poprzez  art. 190a § 3 KK ochronie podlega także  życie.

Zgodnie z art. 190a § 1 KK odpowiedzialności karnej podlega ten, kto przez uporczywe nękanie innej osoby lub osoby dla niej najbliższej wzbudza u niej uzasadnione okolicznościami poczucie zagrożenia lub istotnie narusza jej prywatność. Podstawowym zachowaniem wyrażającym czynność sprawczą tego przestępstwa jest zatem uporczywe nękanie.

Przez nękanie należy rozumieć wielokrotne, powtarzające się prześladowanie wyrażające się w podejmowaniu różnych naprzykrzających się czynności, których celem jest udręczenie, utrapienie, dokuczenie lub niepokojenie pokrzywdzonego albo jego osoby najbliższej. Mogą to być zachowania zarówno legalne, jeśli oceniać je pojedynczo, np. wysyłanie listów, maili czy SMS-ów, nachodzenie w różnych miejscach, ale także stałe jej śledzenie lub naprzykrzające się towarzyszenie, jak również nielegalne, np. w grożenie, włamywanie się do skrzynek na listy lub do mieszkania w celu pozostawienia wiadomości lub innych przedmiotów. Czynności sprawcy nie mogą przybrać postaci bezpośredniego zamachu fizycznego, tj. na zdrowie, życie lub nietykalność osobistą pokrzywdzonego lub jego osoby najbliższej. Mogą jednak przybierać postać w bezprawnego postępowania z rzeczą stanowiącą własność ofiary (np. samochód) lub atakować jego cześć lub dobre imię (poprzez rozpowszechnianie nieprawdziwych i przykrych wiadomości).

Zachowanie sprawcy cechuje uporczywe nękanie, które w efekcie wzbudza u danej osoby lub osoby jej najbliższej uzasadnione okolicznościami poczucie zagrożenia lub istotnie narusza jej prywatność. Karalne zatem są tylko takie zachowania odpowiadające nękaniu, które mają charakter długotrwały. O uporczywości nękania  świadczyć może szczególne nastawienie psychiczne, wyrażające się w nieustępliwości nękania, tj. trwaniu w swego rodzaju uporze, mimo próśb i upomnień pochodzących od pokrzywdzonego lub innych osób o zaprzestanie przedmiotowych zachowań, z drugiej natomiast strony – dłuższy upływ czasu, przez który sprawca je podejmuje (por. wyrok SA we Wrocławiu z 19.2.2014 r., II AKa 18/14, KZS 2014, Nr 7–8, poz. 98).

Zachowanie będzie mogło być uznane za stalking, jeżeli nękanie będzie uporczywe, co oznacza, że będzie polegać na nieustannym oraz istotnym naruszeniu prywatności innej osoby lub na wzbudzeniu w pokrzywdzonym uzasadnionego okolicznościami poczucia zagrożenia, poniżenia lub udręczenia. Nie jest wymagane, aby zachowanie stalkera zawierało element agresji. Bez znaczenia pozostaje to, czy sprawca żywi do pokrzywdzonego nienawiść, chęć dokuczenia, czystą złośliwość czy kieruje się chęcią zemsty. Nie ma także znaczenia, czy sprawca ma zamiar wykonać swoje groźby. Decyduje odczucie zagrożonego, które musi być oceniane w sposób obiektywny.

Zachowanie sprawcy musi wzbudzać u osoby prześladowanej uzasadnione okolicznościami poczucie zagrożenia lub istotnie naruszać jej prywatność. Zgodnie z art. 47 Konstytucji RP każdy ma prawo do ochrony prawnej życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz do decydowania o swoim życiu osobistym; art. 49 Konstytucji RP zapewnia wolność i ochronę tajemnicy komunikowania się, art. 50 Konstytucji RP – nienaruszalność mieszkania, z kolei art. 51 Konstytucji RP chroni sferę informacji dotyczących danej osoby. Standard ochrony prywatności wyznaczają także akty prawa międzynarodowego, m.in. art. 12 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, art. 8 EKPC.

Pod pojęciem prywatności kryje się wiele dóbr. Art. 190a § 1 KK nie zawęża tego terminu do konkretnych wartości, jednak zastrzega, iż naruszenie prywatności musi być istotne. Prywatność w rozumieniu art. 190a § 1 KK jest postrzegana w aspekcie życia prywatnego, rodzinnego, nienaruszalności mieszkania, tajemnicy korespondencji czy też ochrony informacji dotyczących danej osoby. Ten ostatni element jest zazwyczaj pozostawał pod ochroną art. 190a § 2 KK, ponieważ opisane w nim zachowanie sprawcy polega na podszyciu się pod inną osobę przez wykorzystanie jej wizerunku lub innych jej danych osobowych.

Poczucie zagrożenia oznacza, że zachowanie sprawcy rodzi u pokrzywdzonego przypuszczenie, że może nastąpić eskalacja zamachu i sprawca jest w stanie posunąć się do naruszenia innych dóbr, jego lub osoby mu najbliższej, w szczególności życia lub zdrowia. Poczucie zagrożenia może także powstać w wyniku stałego poczucia braku bezpieczeństwa spowodowanego zachowaniem sprawcy. Poczucie zagrożenia musi jednak być uzasadnione, czyli  poparte obiektywnym przekonaniem, że każdy przeciętny człowiek o porównywalnych do ofiary cechach osobowości, psychiki, intelektu i umysłowości w porównywalnych warunkach także odczuwałby takie zagrożenie.

Sąd Najwyższy wyraził pogląd, że art. 190a § 1 KK posługuje się zarówno kryterium subiektywnym w postaci poczucia zagrożenia, oznaczającego wewnętrzny odbiór, odczucie lęku i osaczenia osoby doświadczanej nękaniem, jak i obiektywnym, wskazując na to, iż poczucie zagrożenia musi być uzasadnione okolicznościami. Subiektywne odczuwanie zagrożenia przez osobę należy skonfrontować z wiedzą, doświadczeniem i psychologią reakcji ogółu społeczeństwa, obiektywizować poprzez poczucie zagrożenia w danych okolicznościach, jakie towarzyszyłoby przeciętnemu człowiekowi, o ile oczywiście działania sprawcy nie zmaterializowały się w konkretnym skutku (wyr. SN z 29.3.2017 r., IV KK 413/16, OSNKW 2017, Nr 8, poz. 44).

Skutkiem działania sprawcy jest zatem obecnie nie tylko wzbudzenie u pokrzywdzonego zagrożenia, ale także innych stanów, a mianowicie poniżenia lub udręczenia, przy czym wystarczające jest zaistnienie któregokolwiek z nich. Poniżenie oznacza zachowanie polegające na obrażeniu godności innej osoby, umniejszanie jej wartości, przedstawienie w złym świetle wobec innych, upokorzenie jej lub w inny sposób okazanie jej lekceważenia albo braku szacunku. Udręczenie to zachowania polegające na dokuczaniu, przysparzaniu cierpień w szczególności psychicznych, takim umęczeniu, że ofiara żyje w poczuciu dyskomfortu psychicznego lub fizycznego, który determinuje jej funkcjonowanie. Poczucie poniżenia lub udręczenia musi także w tym przypadku być uzasadnione, czyli poparte obiektywnym przekonaniem, że każdy przeciętny człowiek o porównywalnych do ofiary cechach odczuwałby takie poniżenie lub udręczenie.

Odrębny typ przestępstwa przewiduje art. 190a § 2 KK. Polega ono na przywłaszczeniu tożsamości, czyli podszyciu się pod inną osobę poprzez wykorzystanie jej wizerunku lub innych jej danych osobowych. Zachowanie sprawcy musi być ukierunkowane na wyrządzenie danej osobie szkody majątkowej lub osobistej.  Niestety jednym z częstych przejawów zjawiska stalkingu jest zamieszczanie zdjęć ofiar i komentarzy ujawniających informacje o nich w Internecie, zamawianie na koszt ofiar różnych niechcianych towarów i usług, a przede wszystkim rozpowszechnianie informacji o pokrzywdzonym, np. w ramach tworzonych bez wiedzy i zgody ofiary kont osobistych na popularnych portalach społecznościowych. Tego rodzaju zachowania z reguły nie będą mieścić się w ramach zachowania określanego jako uporczywe nękanie, gdyż wykorzystanie danych osobowych może mieć charakter jednorazowy.

W art. 190a § 3 KK został ujęty typ kwalifikowany przez następstwo zarówno przestępstwa uporczywego nękania, jak i podszywania się pod inną osobę, polegający na spowodowaniu tymi czynami skutku w postaci targnięcia się pokrzywdzonego na własne życie. Istotą tego typu jest doprowadzenie do targnięcia się na własne życie.  Dla ponoszenia odpowiedzialności karnej przez sprawców obojętny jest wynik tego zamachu, tzn. czy samobójstwo zostało dokonane, czy pokrzywdzony tylko usiłował je popełnić. Jednak pomiędzy zachowaniem sprawcy a nastąpieniem wskazanego skutku musi zachodzić związek przyczynowy. W konsekwencji koniecznym jest ustalenie, że jedno z opisanych w art. 190a § 1 lub 2 KK przestępstw było zasadniczą przyczyną targnięcia się na życie pokrzywdzonego.

Zarówno uporczywe nękanie, jak i podszywanie się pod inną osobę są występkami, a ich ściganie następuje w trybie publicznoskargowym na wniosek pokrzywdzonego. Natomiast typ kwalifikowany z art. 190a § 3 KK jest ścigany w trybie publicznoskargowym z urzędu.