Zakaz pogarszania sytuacji oskarżonego

Zakaz pogarszania sytuacji oskarżonego ma chronić oskarżonego przed narażeniem się na orzeczenie niekorzystne w razie zaskarżenia orzeczenia, np. apelacją prokuratora lub oskarżyciela posiłkowego,  tylko na niekorzyść oskarżonego. Zakaz ten wyklucza możliwość orzeczenia na niekorzyść oskarżonego w wypadku, gdy orzeczenie zaskarżono wyłącznie na korzyść. W sytuacji gdy nie został wniesiony środek odwoławczy na niekorzyść oskarżonego, po rozpoznaniu środka odwoławczego jego sytuacja w jakimkolwiek zakresie nie może ulec pogorszeniu. Sąd II instancji nie może zatem wydać żadnego rozstrzygnięcia, które powodowałoby dla oskarżonego negatywne skutki w stosunku do orzeczenia  I instancji zarówno w zakresie wymiaru kary i środków karnych, jak i odpowiedzialności karnej za zarzucany czyn, jego kwalifikacji prawnej, ustaleń faktycznych dotyczących sprawstwa oraz innych rozstrzygnięć.

Zakaz ten nakłada na sąd odwoławczy obowiązek powstrzymywania się od dokonywania posunięć – w tym również w sferze ustaleń faktycznych – powodujących, a nawet mogących powodować negatywne skutki w sytuacji prawnej oskarżonego (wyr. SN z 15.3.2017 r., II KK 10/17). Naruszenie tego zakazu zachodzi także wówczas, gdy niekorzystnych dla oskarżonego zmian dokonano jedynie w zakresie ustaleń faktycznych w uzasadnieniu orzeczenia (wyr. SN z 13.1.2021 r., II KK 182/20).

Zasada ta ma zdecydowanie charakter gwarancyjny, powodując, że skarżony może realizować swoje prawo do obrony poprzez odwołanie się od niekorzystnego orzeczenia Sądu I instancji, nie ryzykując, że zostanie wydane orzeczenie surowsze niż to, które zaskarżył. Z drugiej strony, zakaz ten znacznie ogranicza uprawnienia sądu odwoławczego w aspekcie zmian ustaleń faktycznych, kwalifikacji prawnej, wymiaru kary.

Zakaz pogarszania sytuacji oskarżonego odnosi się do sądu odwoławczego (art. 434 § 1 KPK) jak również obowiązuje  podczas ponownego postępowania w razie przekazania sprawy do ponownego rozpoznania (art. 443 KPK).

Ten pierwszy oznacza nie tylko zakaz wydawania orzeczeń niekorzystnych dla oskarżonego, ale także zakaz pogarszania sytuacji oskarżonego poprzez zaniechanie wydania określonego rozstrzygnięcia.

Ważnym zagadnieniem związanym z tym zakazem jest dokonanie analizy następstw prawnych wynikających z orzeczenia sądu odwoławczego. Wymaga ona sporządzenia w konkretnej sytuacji bilansu zmian wynikających z orzeczenia sądu II instancji, pamiętając o tym, że w przypadku apelacji wniesionej na niekorzyść oskarżonego, sąd odwoławczy jest ograniczony podniesionym w środku odwoławczym uchybieniem, a nie zarzutem, jaki podniesiono wyłącznie w części wstępnej apelacji.

Jak wskazał Sąd Najwyższy, podstawowym kryterium tej oceny będzie porównanie realnej dolegliwości kar ukształtowanych rozstrzygnięciami sądów obu instancji, traktowanych jako suma represji ponoszonej przez skazanego (post. SN z 17.12.2001 r., IV KKN 547/97; zob. także wyr. SN z 22.6.2005 r., III KK 283/04, OSNwSK 2005, Nr 1, poz. 1253).

Zakaz pogarszania sytuacji oskarżonego dotyczy również pogorszenia ukształtowania ustaleń faktycznych. Innymi słowy zmiana na niekorzyść ustaleń faktycznych zawartych zarówno w uzasadnieniu, jak i w części dyspozytywnej wyroku, jak również doprecyzowanie opisu czynu zarzuconego oskarżonemu na jego niekorzyść  są niedopuszczalne.

Jeżeli wyrok nie został zaskarżony na niekorzyść oskarżonego w części dotyczącej winy, to sąd odwoławczy, wobec zakazu reformationis in peius, nie może ani dokonywać nowych ustaleń faktycznych, w tym przez zmianę opisu czynu, ani w tym celu uchylać wyroku i przekazywać sprawy do ponownego rozpoznania (post. SN z 20.7.2005 r., I KZP 20/05, OSNKW 2005, Nr 9, poz. 76).

W wyjątkowych sytuacjach może dojść do odwrócenia kierunku środka odwoławczego. Wszak przepis art. 434 § 2 KPK ogranicza orzekanie na korzyść oskarżonego w wypadku wniesienia środka odwoławczego na jego niekorzyść. Tym samym sąd może odwrócić kierunek środka odwoławczego wyłącznie kiedy zaskarżone orzeczenie jest rażąco niesprawiedliwe oraz kiedy zachodzi konieczność poprawienia kwalifikacji prawnej.  Sąd odwoławczy ma zatem bardzo ograniczone możliwości orzekania na korzyść, w przypadku gdy orzeczenie wniesiono na niekorzyść oskarżonego.