Zamiana kary pozbawienia wolności na grzywnę lub ograniczenie wolności

Przepis art. 37a Kodeksu karnego przewidujący możliwość zamiany kary pozbawienia wolności na grzywnę lub karę ograniczenia wolności od czasu jego wprowadzenia tj, od 2015r. podlegał wielokrotnym zmianom, a w zasadzie obostrzeniom. Jest to istotne z uwagi na możliwość ewentualnego stosowania art. 4 § 1 KK nakazującego zastosowanie ustawy obowiązującej poprzednio, jeżeli jest względniejsza dla sprawcy – w sytuacji, gdy w czasie orzekania obowiązuje ustawa inna niż w czasie popełnienia przestępstwa. Taka sytuacja zachodzi na styku ustaw zawierających kolejne nowelizacje art. 37a KK. Dawne przepisy były niewątpliwie względniejsze dla sprawcy i z tego powodu w konkretnej sprawie uzasadnione może być skorzystanie z art. 4 § 1 KK.

Obowiązujący przepis art. 37a KK ma zastosowanie do przestępstw, których sankcja jest jednorodzajowa i jest to wyłącznie kary pozbawienia wolności nie przekraczająca lat 8 lat. Oznacza to, że sąd ma możliwość wymierzenia kary nieizolacyjnej - grzywny lub kary ograniczenia wolności – sprawcy przestępstwa zagrożonego wyłącznie karą pozbawienia wolności, która nie może przekraczać 8 lat. Tym samym, jeżeli przepis przewiduje za dane przestępstwo zagrożenie karą grzywny, sąd nie ma możliwości zastosowania art. 37a KK, który ma zastosowanie w odniesieniu do przestępstw zagrożonych karą pozbawienia wolności i tylko tą karą.

 Druga przesłanka jaka musi być spełniona, aby sąd miał możliwość orzeczenia zamiennej kary, to hipotetyczne określenie jaką karę pozbawienia wolności należałoby wymierzyć sprawcy przestępstwa, zgodnie z wszystkimi dyrektywami wymiaru kary. Można zatem orzec karę nieizolacyjną, w sytuacji gdy wymierzona kara pozbawienia wolności nie przewyższa roku. Oznacza to, że taką właśnie karę sąd uznałby za odpowiadającą stopniowi winy i ciężarowi czynu i właśnie zamiast niej orzeka karę wolnościową.  Innymi słowy, jeżeli w wyroku skazującym sąd orzeknie  karę pozbawienia wolności np. roku i 1 miesiąca pozbawienia wolności, to oznacza, że sąd nie znalazł okoliczności pozwalających na wymierzenie krótszej kary, a tym samym nie było podstaw, by zamiast tego rodzaju kary orzec karę wolnościową. Ustawa wyraźnie wskazuje, że z zamiany kary pozbawienia wolności na karę nieizolacyjną można skorzystać tylko wówczas, gdy wymierzona za przestępstwo kara pozbawienia wolności nie byłaby surowsza od roku.

Możliwość zastosowania kar wolnościowych w miejsce przewidzianej przepisem kary pozbawienia wolności zależy także od wysokości górnej granicy ustawowego zagrożenia. Konkretnie, w art. 37a KK, ustawodawca wskazał, że chodzi o ustawowe zagrożenie karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą 8 lat. Tym samym, jeżeli ustawa przewiduje zagrożenie nieprzekraczające 8 lat pozbawienia wolności, sąd może zamiast niej orzec jedną z kar nieizolacyjnych. Nie ma natomiast znaczenia  wysokość dolnej granicy zagrożenia karą pozbawienia wolności.

 Ograniczając stopniowo możliwość wymierzenia kary nieizolacyjnej zamiast kary pozbawienia wolności, do przypadków, gdy wysokość tej kary, która miałaby być orzeczona, nie przekroczyłaby roku, ustawodawca wprowadził dalszy wymóg dotyczący dolnych granic wymiaru kar wolnościowych wymierzanych zamiast kary pozbawienia wolności. Wyznaczył granicę minimalnego wymiaru grzywny oraz kary ograniczenia wolności, wyższe od kodeksowego dolnego pułapu tych granic. I tak sąd zobowiązany został do orzeczenia kary ograniczenia wolności nie niższej od 4 miesięcy.

W przypadku gdyby sąd wybrał orzeczenie grzywny, jej wysokość nie mogłaby być niższa od 150 stawek dziennych, przy czym dolna granica tej kary wskazana w art. 33 § 1 KK wynosi 10 stawek dziennych.

 W obowiązującej wersji art. 37a § 1 KK ustawodawca wskazał, że sąd może zamienić karę pozbawienia wolności na kary nieizolacyjne, w szczególności gdy równocześnie orzeka środek karny, środek kompensacyjny lub przepadek. Oznacza to, że sąd może, ale nie musi, stosując art. 37a KK, orzec wskazane w nim środki.

Nowe ujęcie w kodeksie karnym kwestii dotyczącej orzekania środków karnych, kompensacyjnych lub przepadku na podstawie art. 37a KK oznacza, że sąd nadal może go orzec, ale już nie ma wynikającego z ustawy obowiązku orzeczenia takiego środka.

W ramach stosowania art. 37a KK sąd może połączyć karę wolnościową orzeczoną zamiast kary pozbawienia wolności z przepadkiem przedmiotów pochodzących z przestępstwa, gdy służyły lub były przeznaczone do popełnienia przestępstwa. Sąd może także orzec środek karny w postaci podania wyroku do publicznej wiadomości, o ile uzna jego orzeczenie za celowe w szczególności ze względu na społeczne oddziaływanie skazania, oraz nie narusza to interesu pokrzywdzonego.

Sąd ma także możliwość orzeczenia środka kompensacyjnego, gdy występuje podstawa prawna do ich zastosowania.

Poprzednia treść tego przepisu jest niewątpliwie względniejsza dla sprawcy od treści obowiązującego obecnie przepisu art. 37a KK, ponieważ nie zawiera ograniczenia co do hipotetycznego wymiaru kary pozbawienia wolności, w której miejsce można orzec karę nieizolacyjną oraz wskazania na wyższe dolne granice grzywny i kary ograniczenia wolności zamiast kary pozbawienia wolności. Dodatkowo można było go stosować do wszystkich przestępstw zagrożonych karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą 8 lat, i to wobec sprawców wszystkich typów rodzajowych przestępstw odpowiadających wymogowi górnego zagrożenia kara pozbawienia wolności. W konsekwencji, w sprawach o przestępstwa popełnione do 23.6.2020 r., sąd będzie mógł zastosować przepis art. 37a KK bez obowiązujących od W kontekście zatarcia skazania trzeba zauważyć, że przepis art. 37a KK nie zmienia ustawowych zagrożeń za czyn zabroniony, za który orzekana jest kara. Nie ma więc wpływu  na bieg terminów przedawnienia, ale ma wpływ na stosowanie zatarcia skazania. Gdyby bowiem sąd orzekł karę pozbawienia wolności przewidzianą w ustawowym zagrożeniu, okres zatarcia skazania byłby o wiele dłuższy, chyba że sąd mógłby warunkowo zawiesić jej wykonanie, wówczas obowiązywałoby inne zasady dotyczące zatarcia skazania.

Zatarcie skazania na karę pozbawienia wolności następuje z mocy prawa z upływem 10 lat, a na wniosek może nastąpić, gdy kara pozbawienia wolności orzeczona była na okres 3 lat, po upływie 5 lat, gdy skazany w tym czasie przestrzegał porządku prawnego.

W razie skazania na grzywnę, także wówczas, gdy stanowi ona karę orzeczoną zamiast grożącej kary pozbawienia wolności na podstawie art. 37a KK, zatarcie skazania następuje z mocy prawa z upływem roku od wykonania, darowania kary czy przedawnienia jej wykonania. Jest to radykalna zmiana w porównaniu z okresami czasu niezbędnymi dla zatarcia skazania na karę pozbawienia wolności, nawet gdy uwzględni się możliwość wcześniejszego zatarcia skazania na wniosek skazanego w warunkach określonych w art. 107 § 2 KK.

Podobnie, skazanie na "zamienioną" karę ograniczenia wolności daje korzyść skazanemu w postaci szybszego - 3-letniego okresu zatarcia skazania na karę ograniczenia wolności, liczonego od wykonania, darowania kary lub od przedawnienia jej wykonania.