Zasada specjalności a Europejski Nakaz Aresztowania

Zasada specjalności to zasada  zgodnie z którą osoby przekazanej w wyniku wykonania nakazu nie można ścigać za przestępstwa inne niż te, które stanowiły podstawę przekazania. Ponadto nie można wobec takiej osoby wykonać orzeczonych w stosunku do niej za te przestępstwa kar pozbawienia wolności albo innych środków polegających na pozbawieniu wolności.

Zasada specjalności odnosi się wyłącznie do przestępstw popełnionych przez tę osobę przed przekazaniem na podstawie ENA, co oznacza, że jest ona przeszkodą do wykonania orzeczeń, które nie stanowiły podstawy przekazania. W praktyce brak zgody na przekazanie, co do zasady, wyłącza dopuszczalność ścigania.

Trzeba pamiętać, że zakres działania zasady specjalności wymaga precyzyjnego ustalenia, jakie przestępstwa wymienione w europejskim nakazie aresztowania faktycznie stanowiły podstawę przekazania osoby ściganej. Ustaleń takich należy dokonać w oparciu o dokumenty, informacje  i orzeczenia organów sądowych państwa członkowskiego prowadzącego postępowanie w przedmiocie wykonania europejskiego nakazu aresztowania. Jest to niezwykle istotne szczególnie w sprawach, w których osoba ścigana zostaje skazana za więcej niż jedno przestępstwo, zaś podstawę przekazania stanowiły tylko niektóre z nich, ponieważ sąd, który prawomocnie orzeka  w sprawie, ma możliwość zarządzenia wykonania kary tylko za te przestępstwa, które stanowiły podstawę przekazania osoby ściganej. Oznacza to, że sąd musi wydać postanowienie określające, które z orzeczonych prawomocnie kar podlegają wykonaniu. Postanowienie zapada na posiedzeniu, w którym mają prawo wziąć udział prokurator i osoba ścigana.

Zasada specjalności nie pozwala na orzeczenie kary łącznej obejmującej kary pozbawienia wolności wymierzone za przestępstwa inne niż te, które stanowiły podstawę wydania na mocy europejskiego nakazu aresztowania. Identycznie zasada specjalności jest przeszkodą do wydania wyroku łącznego obejmującego kary pozbawienia wolności nieobjęte decyzją o przekazaniu, jak i do wykonania uprzednio orzeczonej kary łącznej obejmującej takie kary (por. wyrok  Sądu Najwyższego 20.10.2011 r., III KK 140/11)   W wyroku z 20.01.2015 r., III KK 369/14, Sąd Najwyższy wskazał, że w wyroku łącznym nie podlega połączeniu kara pozbawienia wolności, której nie można wykonać w wypadku przekazania osoby ściganej europejskim nakazem aresztowania, gdy podstawą wydania nie było wykonanie tej kary, a skazany nie zrzekł się prawa do korzystania z zasady specjalności.

Należy pamiętać, że zakaz ścigania za czyny nieobjęte ENA ma zastosowanie tylko wtedy, gdy w postępowaniu o czyn nieobjęty zgodą państwa wydającego stosuje się wobec osoby ściganej środek polegający na pozbawieniu jej wolności, nawet gdy nie jest on aktualnie wykonywany. Zasada specjalności także nie ma zastosowania, jeżeli nie zostały orzeczone kara pozbawienia wolności albo inny środek polegający na pozbawieniu wolności. Dlatego możliwe jest wykonanie wobec osoby przekazanej innej kary niż kara pozbawienia wolności, np. grzywny lub ograniczenia wolności oraz np. środków karnych o charakterze nieizolacyjnym orzeczonych za inne przestępstwo niż to, które było podstawą przekazania.

Zasada specjalności nie jest zasadą bezwzględną i przepisy przewidują od niej wyjątki, czyli takie sytuacje, w których osoba ścigana może odpowiadać lub odbyć karę również za przestępstwa, które nie stanowiły podstawy przekazania.

Pierwszy wyjątek od zasady specjalności przewiduje, że zasada ta nie ma zastosowania wówczas, gdy państwo członkowskie złożyło oświadczenie o dopuszczalności ścigania lub wykonania kar pozbawienia wolności albo innych środków polegających na pozbawieniu wolności za wszystkie czyny popełnione przed przekazaniem, chyba że organ sądowy tego państwa w orzeczeniu o przekazaniu postanowił inaczej. Trzeba wszak pamiętać, że każde państwo członkowskie może notyfikować Sekretariatowi Generalnemu Rady, że w jego stosunkach z innymi państwami członkowskimi, które wystosowały podobną notyfikację, domniemana jest zgoda na ściganie, skazanie lub zatrzymanie w związku z pozbawieniem wolności lub wykonaniem środka zabezpieczającego za przestępstwo popełnione przed przekazaniem osoby inne niż to, z powodu którego została przekazana, chyba że w przypadku szczególnym organ sądowy wykonujący nakaz postanowi inaczej w swojej decyzji w sprawie przekazania. Wyjątek ten działa jedynie w relacjach między państwami, które złożyły odpowiednie oświadczenie - na zasadzie wzajemności.

Kolejny wyjątek jest związany z upływem czasu, ponieważ jeżeli osoba przekazana pomimo możliwości nie opuściła terytorium Rzeczypospolitej Polskiej w ciągu 45 dni od prawomocnego zakończenia postępowania albo po opuszczeniu terytorium Rzeczypospolitej Polskiej na nie powróciła – traci ochronę wynikającą z zasady specjalności. Prawomocne zakończenie postępowania oznacza uprawomocnienie się orzeczenia kończącego to postępowanie, jak również zakończenie postępowania wykonawczego, w związku z którym nastąpiło przekazanie osoby ściganej. Kwestia odroczenia wykonania kary pozbawienia wolności lub zawieszenie jej wykonania nie ma przy tym znaczenia.

Za przyczyny uniemożliwiające opuszczenie terytorium Rzeczypospolitej Polskiej uznaje się także warunkowe umorzenie postępowania, orzeczenie kary z warunkowym zawieszeniem jej wykonania lub warunkowe przedterminowe zwolnienie z wykonania kary pozbawienia wolności. W takich przypadkach termin 45 dni liczy się od dnia, w którym upłynął okres próby lub zakończono odbywanie kary.

Niezwykle istotne jest, że warunkiem skutecznego zastosowania tego wyjątku od zasady specjalności jest pouczenie osoby przekazanej o treści  art. 607e § 3 pkt 2 kpk.

Kolejnym wyjątkiem wyłączającym zasadę specjalności jest sytuacja, kiedy w postępowaniu karnym wobec osoby ściganej nie są stosowane środki polegające na pozbawieniu wolności. Oznacza to, że o ile osoba ścigana będzie odpowiadać z wolnej stopy, możliwe jest prowadzenie przeciwko niej postępowania w sprawie o przestępstwo, które nie stanowiło podstawy przekazania w trybie europejskiego nakazu aresztowania.

Zasada specjalności nie będzie stosowana, gdy osoba ścigana złożyła stosowne oświadczenie przed organem sądowym państwa wykonania nakazu lub po jej przekazaniu przed sądem właściwym do rozpoznania sprawy, oświadczyła, że zrzeka się korzystania z prawa wynikającego z zasady specjalności, w odniesieniu do czynów popełnionych przed przekazaniem. W pierwszym przypadku oświadczenie o zrzeczeniu się powinno zostać złożone przed organem sądowym państwa wykonania nakazu. Ważne, że zgoda i ewentualne zrzeczenie się korzystania z zasady specjalności muszą być składane w warunkach zapewniających swobodne wypowiedzenie się i z pełną świadomością konsekwencji. Osobie aresztowanej przysługuje prawo do korzystania z pomocy obrońcy, a zgoda i ewentualne zrzeczenie się muszą być utrwalone w formie protokołu, zgodnie z procedurą przewidzianą przez prawo wewnętrzne państwa członkowskiego wykonania nakazu. Z kolei sąd polski jest związany oświadczeniem złożonym przed organem sądowym państwa wykonania nakazu, a osoba ścigania nie może cofnąć, ani zgody, ani oświadczenia.

Zgody na zniesienie zasady specjalności może udzielić organ sądowy państwa wykonania nakazu, który przekazał osobę na wniosek sądu właściwego do rozpoznania sprawy. Z wnioskiem o wyrażenie zgody na ściganie za inny czyn niż ten, który stanowi podstawę przekazania może wystąpić  w postępowaniu przygotowawczym oraz sądowym – sąd właściwy do rozpoznania sprawy. Na etapie postępowania przygotowawczego sąd występuje do organu sądowego państwa wykonania nakazu na wniosek prokuratora, a w postępowaniu sądowym – zarówno na wniosek prokuratora lub z urzędu.

Fakt wyjazdu z kraju przez osobę uprzednio przekazaną w trybie europejskiego nakazu aresztowania oraz jej powrotu do kraju, gdy następuje to w toku dotyczącego jej postępowania karnego, nie oznacza uchylenia ograniczeń jej ścigania wynikających z zasady specjalności.  Takie konsekwencje nastąpią dopiero dla nowego postępowania karnego o czyny nieobjęte poprzednim przekazaniem, popełnione przed tym przekazaniem.

Co istotne, w Postanowieniu z dnia 28.02.2023r. Sygn. akt I KZP 13/22 Sąd Najwyższy jednoznacznie zanegował pojawiający się pogląd, zgodnie z którym wymóg opuszczenia kraju w terminie 45 dni nie może być stosowany do obywatela polskiego, wydanego przez państwo obce z ograniczeniami przekazania.  Sąd Najwyższy jednoznacznie wskazał, że  „Nie może być więc wątpliwości co do tego, że wyjątek od zasady specjalności może być stosowany w stosunku do obywatela polskiego i nie stoi temu na przeszkodzie zakaz uregulowany w art. 52 ust. 4 Konstytucji RP.”